İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
34 Əsrin şairi IX olmuşdur. Qurbanəli Şərifova yazdığı məktublarda onu minnətdarlıqla yad etmiş, tərtib etdiyi proqramla təhsil aldığını göstərmişdir*. 6 Cavid 1907-ci ildə İstanbuldan “Füyuzat” jurnalına “Hali- əsəfiştimalımı təsvirdə bir ahi-məzlumanə” şeirini göndərir. Bu, onun jurnala göndərdiyi ilk və son şeiri olur. (O zaman M.Hadi jurnalda mühərrirlik edirdi.) M.Cəfər belə hesab edir ki, həmin şeirdə Hadinin vətənpərvərlik ruhunda yazdığı şeirlərin “qüvvətli təsiri olmuşdur”. Müəllif şeiri təhlil edərkən, iradsız keçinmir. Onun fikrincə, Cavid şeirdə vətənə “çox birtərəfli baxırdı”. Vətən onun nəzərində “zəvalə uğramış”, “böyük bəlalara düçar olmuş”, “ayaq altında paymal olmuş”, “ürəyi, cismi yaralı bir xəstədir”.(?!) Mənim fikrimcə, şairin qürbətdə bu cür düşünməsi və yazması təbii idi. (Hadinin də bu cür şeirləri var.) Nə üçün? Əvvəla, şair şeirdə vətənin paymal olmasına maarifçilik baxı- mından yanaşırdı. O zaman Azərbaycanda təhsil, maarif, elm və mədəniyyət hansı səviyyədə idi? Bunu bu gün, demək olar ki, hər kəs bilir. İkincisi, Azərbaycan çar Rusiyasının əsarəti altında idi. Belə olan surətdə şair nə və necə yazmalı idi? Tarixi gerçəkliyi təhrif etməliydimi?.. Bu isə onun yaradıcılıq metoduna zidd idi. Üçüncüsü, o zaman Cavidin Hadinin şeirlərilə tanış olub-olma- ması sual altındadır. Dördüncüsü, o, İstanbuldan qayıtdıqdan sonra publisistik məqalələr yazıb “Həqiqət” və b. qəzetlərdə çap etdirir. Həmin şeirdə qaldırdığı problemin üzərinə yenidən və daha ətraflı şəkildə qayıdır. Demək istəyirəm ki, şairin yazdıq- larında həqiqət var idi.
Monoqrafiya müəllifi inqilaba münasibətdə şairi daha ciddi şəkildə ittiham edir. Yazır ki, birinci rus inqilabının təsirilə Güney Azərbaycanı inqilab ocağına çevrilmişdi. “Cavid vətənin bu yeni 35 İsgəndər Atilla həyatını, tarixini görə bilmirdi; öz azadlığı və istiqlaliyyəti uğrunda mübarizəyə qalxan xalqın qüdrətini qiymətləndirə bilmirdi. O, aydın siyasi görüşə (?!) malik olan bir vətəndaş səviyyəsinə yüksələ bilməmişdi.” və s. və i.a. Mən qabaqda bu ciddi məsələnin üzərinə qayıdacağam. Ancaq qısaca deməliyəm ki, o zamanlar sovet ədəbiyyatşünas- larını yazıçıların nədən və necə yazması deyil, özünün düşün- düyü, yaxud arzu etdiyi mövzunu yazıb-yazmaması daha çox maraqlandırırdı. Bu, sovet ədəbiyyatşünaslığında normativ bir hal almışdı və xroniki xəstəliyə çevrilmişdi. Müəllifin irəli sürdüyü ittihamlar da oradan qidalanırdı. Tədqiqatçılar bədii əsərləri marksist-leninçi metodologiya əsasında təhlil və şəhr etməyə, qiymətləndirməyə həvəsli idilər. Kommunist rejimi bizim neçə- neçə böyük şair, ədib və alimimizi şikəst etdi; sərbəst və azad düşüncədən məhrum, kar, kor və lal etdi!.. Çox təəssüf!.. 8 M.Cəfər Cavidin Naxçıvanda və Tiflisdə qələmə aldığı şeirlərində xoş duyğular oyadacaq, təsəlli verəcək, demək olar ki, heç nə görmürdü. Türkiyədən pərişan xəyallı, ümidsiz (?!) bir şair kimi qayıtdığını, şeirlərində daha çox kədərə, qəmə, iztiraba mail olduğunu məxsusi qeyd edirdi. Onun “bədbin misralarını” nəzərdən keçirir və bu nəticəyə gəlirdi ki, gənc şair şeirlərində sevinc, şadlıq, ümid və gözəl xəyallara qarşı mücərrəd kədər fəlsəfəsini qoyurdu. Özünü mübarizədən kənara çəkib, “dünyəvi kədərin” ağuşuna atılmaq, kədərlə həmdərd olmaq, onunla təsəlli bulmaq istəyirdi. Lirik qəhrəmanın gözündə bütün dünya, kainat, bəşər həyatı başdan-başa bir əfsanədən, cansıxıcı kölgədən ibarət idi. O, sözünə davam edərək yazırdı: - Tərəddüdsüz demək olar ki, bütün bu bədbinlik, ümid- sizlik Cavidin Azərbaycan inqilabi varlığından uzaq olmasının və onun Türkiyə ictimai-ədəbi mühitindən aldığı təsirlərin nəticəsi idi. Hərçənd 1909-10-cu illər, ümumiyyətlə, 1905-ci il [rus]
36 Əsrin şairi IX inqilabının məğlubiyyətindən sonra gələn ağır irtica illəri idi və bu irtica ədəbiyyata da öz mənfi təsirini göstərmişdi; bununla belə, Azərbaycanın xüsusi şəraiti, buradakı spesifik tarixi, siyasi mühit fərqlənirdi. Bu elə bir dövr idi ki, Cənubi Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatı, silahlı mübarizə, şimalda isə çarizmə, müs- təmləkə əsarətinə və yerli hakim siniflərə qarşı vuruşma davam edirdi... 1
9 Ədalət naminə deməliyəm ki, tədqiqatçının Cavid şeirlərinin ruhuna aid söylədiyi mülahizələrdə müəyyən həqiqət var. Fəqət yerdə qalan fikirlərilə razılaşmaq mümkün deyildir. Birincisi, marksist ədəbiyyatşünas başqa cür də düşünə və yaza bilməzdi. İkincisi, müəllif siyasətdən həmişə uzaqda bulunan Cavidi siyasətə çəkir. Onu bir inqilabçı, ictimai-siyasi xadim kimi görmək istəyir. Üçüncüsü, Cavid tədqiqatçını düşündürən məsələləri publisistik məqalələrində yazmışdır. Dördüncüsü, Cavidin o cür şeirlər yazması romantik şair üçün təbii idi. Buna görə də roman- tiklərin dünyaya, təbiətə, kainata, ictimai-siyasi hadisələrə münasibətləri realist yazıçılarınkından fərqlənirdi... Başqa sözlə, mən həmin şeirləri lirik qəhrəmanın yaşadığı həyatın, keçirdiyi güzəranın bədii ifadəsi hesab edirəm. 10 Müəllif monoqrafiyada Cavidin şeirlərindəki bədbin əhval- ruhiyyənin, qəm-qüssənin, fərdiyyəçilik və laübalılığın Azər- baycan ictimai və ədəbi mühitindən deyil, “Türkiyədəki tənzimat ədəbiyyatından irəli gəldiyini” israrla qeyd edirdi. O zaman Türkiyə sovet Azərbaycanı üçün “burjua ölkəsi” idi. Ona nə desəydin, oxuculardan üzr istəyirəm, hətta söysəydin belə (söyürdülər də!) yaraşardı! Bizim rus sovet siyasətinə uyan bəzi tarixçi və ədəbiyyatçılarımız belə də edirdilər. Bu, məsələnin
1 M
Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|