Islam qəribli

Məhəmməd   Hadi  və   mətbuat 

 

 

423 

istək və məramını açıq şəkildə, bir qədər də romantizmin xarakterinə xas 

olan pafosla bəyan etməkdən çəkinməmişdir.  

 

Ensiklopedik  biliyə,  iti  yaddaşa,  parlaq  zəkaya  malik  olan, 

müraciət  etdiyi  bütün  həyati  məsələləri  müxtəlif  mənbələrdən  aldığı 

nümunələrlə  paralel  şəkildə  şərh  edən,  daha  çox  maarifçilik 

mövqeyindən  çıxış  edən  ədibin  əsərləri  yaşadığı  illərin  aynası  təsirini 

bağışlayır.  Xalq  həyatının  və  yaşadığı  dövrün  elə  bir  köklü  məsələsi 

yoxdur ki, müəllif ona münasibət bildirməsin. 

 

Əsərlərinin  şərhi  ondan  həm  də  bir  islamşünas  alim,  Quranın 

tərcüməçisi kimi danışmağa imkan verir.  

 

Əsərlərində  istifadə  etdiyi  xalq  deyimləri,  atalar  sözləri  və 

məsəllər  ona  dəlalət  edir  ki,  o,  klassik  Azərbaycan,  ərəb,  türk  və  fars 

ədəbiyyatına bələd olmaqla yanaşı, həm də xalq ədəbiyyatına dərindən 

aşina olmuşdur. 

 

Mükəmməl  şəkildə  bildiyi  Şərq  dilləri  vasitəsi  ilə  Qərb 

ədəbiyyatı,  xüsusilə  yunan  mütəfəkkirlərinin  əsərlərindən  də  xəbərdar 

olub yeri gəldikcə onlardan istifadə etməsi M. Hadinin həm  maraq, həm 

də mütaliə dairəsinin genişliyindən xəbər verir.  

Bir  şair  və  mütəfəkkir  olaraq  M.  Hadinin  müraciət  etdiyi 

mövzular nə qədər rəngarəng olsa da, onlar ümumi, mayasında Allah və 

insan  sevgisi  olan  bir  ideya  ətrafında  birləşirlər  ki,  bu  ideyanın  da  adı 

Xaliqə və insana məhəbbət, dünyaya səadət və bunların həyata keçməsi 

üçün şərait yaradacaq  AZADLIQ, BƏRABƏRLĠK və HÜRRĠYYƏT  

arzusudur. 

Tədqiqat bir daha sübut edir ki, millətinə, vətəninə xidməti bütün 

vəzifələrdən  üstün  tutan  M.  Hadi  mətbuatın  verdiyi  imkanlardan 

maksimum  istifadfə  edərək  qələmi  ilə  irticaya  qarşı  döyüşənlərin  ön 

cərgəsində olmuş, bacardığı qədər millətin maariflənməsinə, tərəqqisinə 

və  azadlığı  uğrunda  apardığı  mübarizəsinə  yardım  etmiş,  XX  əsrin 

əvvəllərindəki  Şərq  və  Azərbaycan  gerçəkliklərinin  ümumi  cəhətləri, 

demək  olar  ki,  bütünlülə  onun  əsərlərində  öz  bədii  -  fəlsəfi  əksini 

tapmışıdr. 

Şərhini  verdiyimiz  tərcümələrdən  anlaşılır  ki,  M.  Hadi    o  şeyləri 

tərcümə  edib  çap  etdirmişdir  ki,  bu  tərcümə  və  iqtibaslar  birbaşa  onun 

estetik  idealı  ilə  bağlı  olan  nümunələrdir.  Həm  də  bu  tərcümələrdəki 

ideyaların  millətə,  türk  və  müsəlman  dünyasına,  ümumən  insanlığa, 

bəşəriyyətə faydası da şəksizdir. 

---

İslam  Qəribli 

 

 

424 

 

РЕЗЮМЕ  

 

     

Основатель  и  руководитель  национального  Азербай-

джанского  романтизма  М.  Хади  считается  одним  из  редких 

мыслителей  и  деятелей  культуры  20-го  века,  который  творил  в 

тесном  сотрудничестве  с  прессой.  В  монографическом 

исследовании  Ислама  Герибли  “Магомед  Хади  и  пресса  (1905-

1920)” впервые дается систематический анализ отношений и связей 

М. Хади с прессой.         

        

 Монография полностью отражает приход М. Хади в твор-

чество и сферу прессы, которая ознаменовалась выходом его пер-

вой статьи в газете “Жизнь” (“Həyat”) под названием “Изложенная 

истина”  С  июля  1905-го  года  до  мая  1919  М.  Хади  опубликовал 

более  270-ти  научно-художественных,  публицистических  и  пере-

веденных трудов в различных газетах и журналах, в этой моногра-

фии  дана  информация  обо  всех  этих  трудах,  оценена  их  научно-

филологическая значимость.       

      

 В  первой  главе  монографии  под  названием  «Наследие  М. 

Хади  на  страницах  “Жизнь”  (“Həyat”)  и  “Фиюзет”  (“Füyuzat”) 

исследован  его  приход  в  творческую  деятельность,  проанализи-

рованы  его  труды,  изданные  в  этих  газетах.  Были  найдены  и 

представлены общественности около 50-ти трудов, которые до сих 

пор не попали в печатаемые книги о М. Хади.     

     

Вторая глава называется “Связи М. Хади с другими печат-

ными  изданиями.  Научно-литературное  наследие  на  страницах 

газеты “Новая жизнь” (“Yeni həyat”). В этой главе анализируются в 

основном труды автора, напечатанные в газетах “Иршад”(“İrşad”), 

“Эволюция”  (“Təkamül),    “Товарищ”  (“Yoldaş”),  “Новая  жизнь” 

(“Təzə  həyat”)  а  также  в  журнале  «Дабистан»  («Dəbistan»). 

Определенная  часть  напечатанных  трудов  автора  в  этих  журнала 

является  новыми  и  до  сих  пор  неизвестными  широкой 

читательской аудитории.  

     

В  третьей  главе  под  названием  «Деятельность  автора  в 

газетах  «Союз»  (“İttifaq”),  «Отклик»  (“Səda”),  «Прогресс» 

(“Tərəqqi”)  проанализированы  более  70  трудов  автора,  большая 

---

Məhəmməd   Hadi  və   mətbuat 

 

 

425 

часть которых также являются новыми и до сих пор неизвестными 

широкой читательской аудитории.  

     

В  четвертой  главе  под  названием  «Последние  годы 

творческой деятельности М. Хади» рассматривается его творчество 

в  период  до  Первой  мировой  войны,  в  период  войны  и 

послевоенный период. Изучены его труды, напечатанные в газетах 

«Судьба»  (“İqbal”),“Sədayi-Həqq”,  “Bəsirət”  (Дальновидность), 

“Açıq  Söz”  (Откровенное  слово),  “Azərbaycan”  (Азербайджан)  в 

большинстве  которые  до  сих  пор  не  были  известны  научной 

общности.  

      

В монографии, основанной на богатую фактологическую и 

теоретическую  базу,  М.  Хади  рассматривается  и  изучается  не 

только  как  поет,  как  он  известен  в  основном  читательской 

аудитории,  но  и  как  публицист,  научный  деятель,  переводчик  и  

прозаик.  Наряду  с  изучением  и  исследованием  литературного 

наследия  автора,  были  подготавлены  научно-текстологические 

тексты.  

   

Монография, основанная на полной и богатой литературе, 

завершается заключением, в котором дается обобщения и выводы, 

полученные в ходе исследования.  

 

 

SUMMARY 

 

The one of the creators and leaders of the national Azerbaijani 

romanticism  M.Hadi  is  one  of  the  handful  masters  among  the  XX 

century  writers  and  thinkers  who  had  close  relations  with  media. 

Muhammad  Hadi’s  relations  with  periodical  media  of  Azerbaijan  are 

systematically investigated for the first time in this  monographic study 

by Islam Garibli entitled “Muhammad Hadi and Press (1905-1920)”. 

The  monograph  reflects  the  full  and  complete  view  of  the 

Hadi’s relations with media who came to the press with publication of 

his  first  article  “Bayani-Haqiqat”  in  Hayat  newspaper  in  1905.  Hadi 

published  more  than  270  literary-scientific,  publicistic  works  and 

translations  in  different  newspapers  and  magazines  between  July  1905 

---