Molla Sadra’da Cebr ve İhtiyar
Problemi
109
2- Molla Sadra’nın dillendirdiği teorinin benimsenmesi durumunda
ilahi iradenin günah ve kötü işlerle ilişkisi problemi karşımıza çıkar.
Zira Molla Sadra’ya göre Allah Teala ve insanın kendisi beşeri her
fiilin
gerçek failleridir. Bu yüzden tahakkuk bulan bütün günah ve kötü
işlerin de gerçek faili ezeli ilahi iradedir. Yani kâfirin küfrü ve günah-
kârın günahı ilahi irade ile vuku bulmuştur.
87
Bu problemin cevabı için öncelikle ilahi iradeyi tekvini ve teşrii
olmak üzere ikiye ayırmamız gerekir. Tekvini irade: Allah Teala’nın
yarattığı bütün imkânî varlıkları kapsayan ve isteğinin fiilin tahak-
kukunu zorunlu kıldığı yaratma ve icat ile ilgili iradedir. Bu yüzden
kendisine “varlıksal kevn” de denilen bu iradenin taalluk ettiği her şey
kesinlikle vuku bulur. Teşrii irade ise Allah’ın insandan yapmasını ve
sakınmasını istediği şeyleri kapsayan ama taalluk ettiği fiillerin tahak-
kukunu zorunlu kılmayan iradedir. Dolayısıyla yukarıda dillendirilen
bu problemin öznesi ilahi teşrii iradedir.
88
Teşrii iradenin taalluk ettiği beşeri fiillere Hak Teala varlık verir.
Varlık bahşetme hususunda Allah Teala için yalan ve doğru söz ara-
sında hiçbir fark yoktur. O, doğru söze varlık bahşettiği gibi yalan
söze de varlık bahşeder. Nitekim ilahi feyz, insanın özgür iradesi de
dâhil olmak üzere varlık âleminde zuhur imkânı olan her yerde zuhur
eder. Buna göre insanın doğruyu veya yalanı tercih etmesi kendi özgür
iradesine bağlıdır. Bu yüzden ilahi feyz de bu yollarla zahir olur. Bu,
yeşil şişeden geçtiği zaman yeşil, mavi şişeden geçtiği zaman da mavi
olan güneş ışınlarına benzer. Elbette güneş bu ikisine nispetle illet
hükmündedir ve yokluğu bu yeşil ve mavi ışıkların yokluğuna sebep-
tir. Ancak bunların sınırları ve kayıtları olan yeşillik ve mavilik güneş
ışınlarından değil şişelerden kaynaklanır.
87 Ali Rabbani Gulpayigani,
İzah’ul-Murad fi Şerh-i Keşf’ul-Murad, Hovze İlmiye, 1382, s.
223-224
88 Gulam Hüseyin İbrahimi Dinani,
Maceray-ı Fıkr-i Felsefi Der Cihan-ı İslam, Terhe Nu,
Tahran 1385, c. 3, s. 246-247
Molla Sadra’da Cebr ve İhtiyar Problemi
111
KAYNAKÇA
1.
Ahmed bin Halil Kadı Abdulcebbar, Şerh’u Usul-il-Hamse, Tsh: Abdulkerim Os-
man, Mektebetu Vehebiye, Kahire 2006
2.
Alevi Fahrulsadat, Pasukhay-ı Mutefavıt bı Mesele Cebr ve İhtiyar, Pejuhiş-i En-
dişe Nuvin, sy. 32, ss. 163-178
3.
Baran Sedat, Elli Müslüman Düşünür (Molla Sadra Maddesi), ed. Mustafa Te-
kin, Pınar Yayınları, İstanbul 2016
4.
Bağdadi Ebû Mansur Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed Temimi Abdülkahir,
el-Fark
Beynel-Firak, Dar’ul-Marifet, Beyrut 1417
5.
Caferi Muhammed Taki, Cebr ve İhtiyar, Muesese-i Tedvin ve Neşre Asar-ı Alla-
me Caferi, Tahran 1377
6.
Carullah Zühdi Hasan,
el-Mutezile, el-Ehliyet’u Lilneşr vel-Tuzi, Beyrut 1974
7.
Dinani Gulam Hüseyin İbrahimi, Maceray-ı Fıkr-i Felsefi Der Cihan-ı İslam, Ter-
he Nu, Tahran 1385
8.
Dinani Gulam Hüseyin İbrahimi, Kevaid-i Kulliye Felsefe Der Felsefe İslami, Pe-
johişgah-ı Ulume İslami, Tahran 1393
9.
er-Râzî Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, el-El-
Mebahisü’l-Meşrikiyye fî İlmi’l-İlahiyyat ve’t-Tabiiyyat, Dar’ul-Kitab’ul-Arabî,
Beyrut 1410
10.
er-Râzî Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, Muhassel’ul-
Efkar, Dar’ul-Kitab
el-Arabi, Beyrut 1404
11.
el-Fakhori Hanna ve el-Cer Halil, Tarihe Felsefe der Cihane İslam, İntişarat-ı İlmi
ve Ferhengi, Tahran 1376
12.
Eşari Eb’ul-Hasan, Makalat’ul-İslamiyin, el-Mektebet’ul-Asriye, Beyrut 1416
13.
Eşari Eb’ul-Hasan
, El-Luma fi’r-Reddi ala Ehli’z-zeygi ve’l Bida
, Şirket’u Musahi-
me, Kahire 1995
14.
Farabi Ebu Nasr Muallim-i Sani Muhammed b. Muhammed b. Tarhan, Fusus’l-
Hikem, Bidar, Kum 1405
15.
Gülpayigani Ali Rabbani, Kelami Mezhepler ve Fırkalar, çev. Sedat Baran, Önsöz
Yayıncılık, İstanbul 2014
16.
Hamanei Seyyid Muhammed, Molla Sadra ve Hikmet-i Mutealiye, çev. Sedat Ba-
ran, Denge Yayınları, İstanbul 2006
17.
Hatib Abdulkerim,
el-Kaza ve el-Kader, Dar’ul-Marifet, Beyrut 1400
18.
İbni Babeveyh Ebû Cafer Şeyh Saduk Muhammed b. Ali b. Hüseyin, el-İtikadat,
Muesese-i İmam Sadık, Kum 1371
19.
İbni Davud Takiddin Hilli Hasan b. Ali, Se Ercuze der Kelam, Vezaret-i Ferheng
ve İrşad, Tahran 1376
20.
İbni Sina Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ, el-Ta’likat, Mektebetü’l-
İ’lami’l-İslâmî, Kum 1404
21.
İbni Sina Ebû Ali Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ, el-İşarat ve’t-Tenbihat, (Ba
Şerh-i Hace Nasreddin Tusi), Defter-i Neşre Kitap, Tahran 1403
22.
İci Abdurrahman b. Ahmed b. İzzedin, Kitâbü’l-Mevakıf, Menşurat’ul-Şerif el-
İslami, Kum 1370
23.
Karameliki Muhammed Hasan Kadrdan, Nigah-ı Suvum bı Cebr ve İhtiyar, Pejo-
hışgah-ı Ferheng ve Endişe İslami, Tahran 1384
24.
Kâşâni Molla Muhsin Muhammed b. Şah Murtazâ b. Şâh Mahmûd-ı Kâşânî
Feyz-i, İlm’ul-Yakin fî Usuli’d-Din, Bidar, Kum 1358
25.
Lahici Muhammed bin Yahya, Mefatih’ul-İcaz, fi Şerh’i Gulşeni Raz, Tsh: Mu-
hammed Rıza Buzurgmehr Halıki, Zevar, Tahran 1371