Jobasi: Orta Aziya xaliqlari Xorezm, Sog`d, Baqtriya ma`mleketleri quraminda

Topiraq qala: Qaraqalpaqlar da`slep bir neshshe qa`wimlerdin` quraminan ibarat bolip, a`yyemgi zamanlardan baslap-aq qa`liplese baslag`an. Olardin` en` eski ata-babalari b.e.sh. VII-V a`sirlerde Araldin` qubla-shig`is boylarinda jasag`an sak-massaget qa`wimleri. Massagetlerdin` o`zi bir qansha qa`wimlerden ibarat bolg`an. Solardin` ishinde apasiaklar ha`m augusiylar qa`wimleri qaraqalpaqlardin` tiykarin saliwda ulken rol` oynag`an. Massaget-apasiaklar son`g`i a`wirdegi qaraqalpaqlardin` diyxanshiliq, mal sharwashilig`i ha`m o`nermentshilik penen shug`illang`an. Professor T.A.Jdankonin` pikirinshe massagetlerdin` turmisinda bolg`an matriarxatliq da`stu`r qaraqalpaq xalinin` «Qiriq qiz» da`stanlarinda ju`da` aniq ko`rinedi. Bul da`stan ha`zirgi qaraqalpaqlardi, o`zlerinin` eski ata-babalari menen tikkeley baylanistiradi. Demek, apasiaklar bul qaraqalpaqlardin` en` birinshi ati (atamasi solay bolg`an) desek te boladi.
Qaraqalpaqlardin` quramindag`i uriwlardin` belgileri, izleri A`miwda`r`ya boylarindag`i a`yyemgi zamanlarda saling`an imaratlardan da tabilg`an. Misali: b.e. I-II a`sirlerinde saling`an, Xorezm patshalarinin` «Karamatli sarayi» - Topiraq qala ha`zirgi Ellikqala rayoninda jaylasqan. Topiraq qalani saliwg`a ko`plegen qa`wimler qatnasqan ha`m ha`r bir qa`wim o`zleri quyg`an gerbishke o`zlerinin` tan`basin basqan. Bul tan`balar din` neshe tu`rli ekenin aniqlaw ushin qalani qazg`an arxeologlar saraydin` barliq jaylarinan qalang`an gerbishlerden ha`r qiyli jerlerinen 624 dana gerbish alg`an solardin` ishinen tek 60 gerbishte tamg`a bolmag`an, al qalg`an 564 gerbishinde 66 tu`rli tamg`a barlig`i aniqlang`an. Sonin` menen qatar, bug`an qosimsha, T.A.Jdanko Topiraq qalanin` sarayinin` diywallarina saling`an nag`islar qaraqalpaqlardin` qarshinlarin ha`m kiyimlerin bezegen nag`islarg`a sa`ykes keledi – dep jazadi. Demek, biz tek usi mag`liwmatlardin` o`zinen-aq apasiaklardin`, yag`niy qaraqalpaqlardin` ata jurti a`yyemgi zamanlardan baslap-aq Aral ha`m A`miwda`r`ya boylari bolg`anlig`in ha`m olar eski Xorezm ma`mleketinin` siyasiy-ekonomikaliq turmisinda u`lken rol` atqarg`an degen juwmaq shig`ariwimizg`a boladi.
Xorezm tsivilizatsiyasın ashqan S.P.Tolstov ha`m Ya.G.Gulyamovlar boldı. Xorezm tsivilizatsiyası orayı Topıraq qala haqqında S.P.Toltsov «Topraq qala- ju`da` belgili qala» dep atap o`tken edi.
1945-1950 jılları S.P.Tolstov ta`repinen Topıraq qala izertlenip, onın` ilimiy juwmaqları mekteptegi oqıw qurallarında, tariyxıy kitaplarda, ja`ha`n xalıqları tariyxında, Orta Aziya xalıqları tariyxında, arxitektura tariyxı kitaplarında jazıldı. Orta Aziya, İran ha`m Kushan da`wiri tariyxı menen shug`ıllang`an sırt el ilimpazları a`lbette Topıraq qala esteliginin` juwmaqlarına kewil awdaradı. Tsivilizatsiya belgileri Xorezm jazıwları tabıldı. Topıraq qalada qazıp izertlew jumısları 1940-jılı baslanıp, 1945-1950 jıllar Xorezm arxeologiyalıq-etnografiyalıq ekspeditsiyanın` tiykarg`ı jumısları usı qalada bolıp o`tti. 1965-jılı E.E.Nerazik basshılıg`ında qazıp izertlew jumısları qala kvartallarında alınıp barıldı. 1967-1972 jılları Topıraq qala sarayında qazıp izertlew jumısların Yu.A.Rapoport alıp bardı.
S.P.Tolstov izertlegen Topraq qala, onnan tabılg`an materiallıq ma`deniyat, u`lgileri, jazıwlar, ten`ge-pullar du`n`yag`a belgili boldı ha`m du`n`ya tsivilizatsiya ma`deniyatın bayıttı.