18-Laboratoriyalıq jumıs

18-Laboratoriyalıq jumıs
Tema: Kartoshkanıń rak keselligin hám nematodaların anıqlaw usılları


Sabaqtıń maqseti: kartoshkanıń karantin kesellikleri qozǵatıwshıları, tarqalıwı, kesellik belgileri hám rawajlanıw ayırmashılıqları menen tanısıw.
Kerekli materiallar: súwretli kesteler, mikroskoplar, lupalar, mikrobiologiyalıq túyregish hám iyneler, petri chashkalar, buyım hám qaplaǵısh aynalar, suw tamızǵısh, pincet, skal`pel`, qayshı, spirtli lampa, sterillanǵan suw, fil`tr qaǵazı.


Kartofel`diń rak keselligi - Synchytrium endobioticum. Rak keselligi qozǵatıwshı zamarrıq tamırdan basqa kartofel` ósimliginiń barlıq bólimin zıyanlawǵa uqıplı bolıp tabıladı. Kóbinese ósimliktiń túynekleri hám stolonları kesellenedi. Siyrek jaǵdaylarda ósimlik paqalınıń tiykarı, tómengi japıraqlar gúlleri zıyanlanadı.
Túynektegi kózshelerdiń átirapında roza (aqshıl-qızǵısh) reńli óspeler payda boladı. Sort hám keselleniw dárejesine baylanıslı óspeler ilmek basınday kólemnen baslap, túynektiń kóleminen de úlken bolıwı múmkin. Óspeniń beti tegis emes, tolqın tárizli bolıp, tkanı jumsarıp hám qabıqlı qatlamı menen qorǵalmaǵan boladı hám tezde shiriwge alıp keledi. Óspeler dáslep aq túsli, keyninen qaraltım-qońır hám qara reńge ózgeredi, shılımshıq tárizli, shiriwshi massaǵa aylanıp jaǵımsız iyis shıǵaradı.
Isiksheniń (óspe) kesimine qaraǵanda, eń baslısı onıń aylana dógereginde rak qozǵatıwshı ushın xarakterli bolǵan tınıshlıqtaǵı sporalardı - qalıń altın sarı yamasa altın-qońır reńli qabıqlı cistalardı kóriw múmkin. Cistalar ólshemi 50 mkm hám onnan úlken (80 mkm shekem).
Kesellik qozǵatıwshısı rawajlanıw ciklinde kletka ishinde turatuǵın plozmodiyǵa iye boladı; zoosporangiylarda payda bolatuǵın, bir qılshıqlı zoosporalar (jazǵı hám qıslap shıǵıwshı cistalarda); qısqı tınıshılıqtaǵı sporalar - cistalar.
Zoosporalar reńsiz, máyek yamasa almurt tárizli formada, ólshemi 2-2,5 mkm, qılshıǵınıń uzınlıǵı 10-25 mkm keyinge qarap baǵdarlanǵan. Qısqı cistaları domalaq formada, altın-qońır yamasa altın-sarı reńli úsh qabıq penen qaplanǵan. Sırtqı qatlam qabıǵı múyeshli kóriniske iye hám zıyanlanǵan hám ólgen kletkalar qabıǵı esaplanadı, ekinshi qatlam qabıǵı - bul sporanıń haqıyqıy qabıǵı bolıp, bul altın reńge boyalǵan bolıp, ishki tárepi juqa, tınıq.

18.1-súwret. Kartoshkanıń rak keselligi - Synchytrium endobioticum Pers..: 1-túynek hám stolonlar raki; 2-keselllengen gúl; 3-rak penen kesellengen túynek; a-kesellengen japıraq; 4-kesellik qozǵatıwshısınıń tirishilik processi.

Cistalar massa túrinde rakli isiklerde baqlanadı, al isikler shirigennen keyin olar topıraqta boladı.

Kesellik qozǵatıwshısı hár qıylı klimatlıq sharayatlarda rawajlanadı. Jawın-shashın kóp bolatuǵın hám az bolatuǵın, hár qıylı topıraq tiplerinde hám temperatura rejimine iye mámleketlerde tirishilik etiwge uqıplı esaplanadı.
Kesellik qozǵatıwshısı topıraqta hám zıyanlanǵan túyneklerde tınıshlıqtaǵı spora - cista túrinde saqlanadı. Olardıń pisip jetilisiwi 2-2,5 aydan 13 jılǵa shekem sozıladı. Cistalardıń ósiwi hám ósimliklerdi zıyanlawı ushın topıraqtıń joqarı ıǵallıǵı, 60% ten tómen bolmawın talap etedi. Bunday sharayatta keyingi jılǵa shekem topıraqta 7 den 33% ke shekem óspeytuǵın cistalar qaladı.
Keselliktiń rawajlanıwı ushın topıraq qıshqıllıǵı úlken rol` oynamaydı, yaǵnıy pH-3-12 dógereginde bolıp, lekin pH 5-7 bolıwı optimal esaplanadı.
Cistalardıń ósiwi ushın topıraqtıń tómen temperaturası 4-5⁰C, optimal 16-20⁰C, al 23⁰C hám joqarı bolıwı keri tásir etedi. Olar -17⁰C ǵa shekem tirishilin saqlaydı.
Sorawlar
1. Kartoshkanıń karantin organizmleri ekspertizası qaysı tártipte ámelge asırıladı?
2. Kartoshkanıń rak keselliginiń xarakterli belgileri qanday?
3. Kartoshkanıń rak keselliginiń zıyanı qanday?


Tapsırma. Tema menen tanısıp shıǵıp Insert usılınan paydalanıp kesteni toltırıń.
Insert kestesi

V	*	-	?

V-men bilemen; *-jańa xabar; - -men bilgenime qarsı; ? -meni oylandırıp qoydı.