K. Bünyadzadə Şərq və Qərb
Yüklə 2,52 Mb.
|
Şərqdə panteizm Həm xristianlıq, həm də islam öz mahiyyətində sonralar xristian Qərbində və islam Şərqində bidətçi panteist konsepsiyaların təməlində duracaq panteist nəticələr üçün geniş imkanlar ehtiva edirdi. Zümrüd Quluzadə Qeyd etdiyimiz kimi, orta əsrlərdə İslam Şərqində təşəkkül tapmış hər bir cərəyan məqsədindən asılı olmayaraq ilk növbədə Qurani Kərimə və peyğəmbərin (s.) sünnələrinə istinad etməli, öz görüşlərini onlar vasitəsilə əsaslandırmalı idi. Bu baxımdan, İslam Şərqində panteist düşüncənin mövcudluğu və onun Qərb panteizminə nə dərəcədə adekvat olub olması məsələsi mürəkkəb və ziddiyyətli bir problemdir. Belə ki, tövhidə əsaslanan din zəminində panteist istiqamətli dünyagörüşlərin formalaşması faktı tədqiqatçılar tərəfindən birmənalı qarşılanmır. Bununla belə, Z.Quluzadənin də qeyd etdiyi kimi, «həm xristianlıq, həm də islam öz mahiyyətində sonralar xristian Qərbində və islam Şərqində bidətçi panteist konsepsiyalarının təməlində duracaq panteist nəticələr üçün geniş imkanlar ehtiva edirdi» [102, 186]. Artıq bildirdiyimiz kimi, İslam Şərqində dinin batini tərəfinə, Qurani Kərimin ezoterik mənasına istinad edən fəlsəfi cərəyanların və dünyagörüşlərin inkişafını iki istiqamətə ayırmaq mümkündür: panteist və monoteist (vəhdət əl-vücud). Birinci istiqamətə təşəkkül və formalaşmasında ictimai-siyasi faktorların əhəmiyyətli rol oynadığı cərəyanları: ismaililiyi, hürufiliyi, nöqtəviliyi və təsəvvüfün bir sıra bidət hesab edilən təriqətlərini, ikinciyə isə yalnız təsəvvüfü aid etmək olar. Hər iki istiqamətin bir sıra məqamları, kateqoriyaları, hətta inkişaflarının bəzi mərhələləri eyni görünsə də onların təməl prinsiplərində, həm ontoloji, həm də qnoseoloji məsələlərin həllində əhəmiyyətli fərqlər mövcuddur və bu, ilk növbədə onların məqsədləri, mənbələrilə və onların formalaşmasına təsir göstərən ictimai-siyasi amillərlə sıx əlaqəlidir. Fəlsəfəsi İslam Şərqinin təfəkkür sisteminin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edən birinci istiqamətin cərəyanlarından hər biri ortodoksal dinin onlara münasibətindən asılı olmayaraq dünya fəlsəfə tarixində öz izini qoymuş və geniş təsir dairəsinə malik olmuşdur. Onların elmi ədəbiyyatlar sırasına dərin məzmunlu fəlsəfi əsərlər bəxş etmiş görkəmli nümayəndələri olmuşdur ki, İslam fəlsəfəsinin mənzərəsinin tamamlanması üçün hər birinin xüsusi araşdırmaya ehtiyacı vardır. Bu cərəyanların hamısı ilə bir tədqiqat çərçivəsində tanış olmaq mümkün olmadığına görə, onlardan yalnız bir neçəsi ilə tanış olaq. Hürufilik fəlsəfəsində tanrı bütün maddi dünyanın səbəbi olsa da, dünya da onun kimi əzəli və əbədidir, çünki burada «məzmun və forma, mahiyyət və təzahür, dəyişiklik və əzəli qüvvə, tək və çoxluq, dünyanın inkişafının müxtəlif mərhələləri (mineral, bitki, heyvan və insan), insan və kainat, ad və adlanan, yuxu və gerçəklik və s. ayrılmaz surətdə bağlıdırlar» [104, 233]. Dövrün hakim ideologiyası kimi İslam dininə istinadən hər şeyin Allahın «Ol» əmri ilə yaradıldığını qəbul etməklə [104, 102] yanaşı «İslam pərdəsi altında həm İslamın özünə, həm də hər hansı başqa dinə qarşı olan bir bidət» [104, 41] olan hürufilik hər hansı bir dini yalnız formal olaraq qəbul edir: «Tanrını insan və təbiətlə, imanı əqllə, mükafat və cəza məkanı olan o biri dünya haqqında təlimi bu anlamları inkar edən başqa birisi ilə əvəz edirlər» [104, 233]. Bununla yanaşı, hürufiliyin bir sıra spesifik cəhətləri də mövcuddur ki, onu həm ortodoksal dindən, həm də digər qeyri ortodoksal cərəyanlardan fərqləndirir və onun panteizminə də dəlalət edir. Fəzlullah Nəimi «bir tərəfdən gerçək dünyanı hərflərlə, yaxud hərfə bərabər tutaraq mistikləşdirir, digər tərəfdən – bu, zənnimizcə, onun panteizminin əsasını təyin edir – hərfləri maddiləşdirir» [102, 102]. Mütəfəkkir dünyanın, insanın və Tanrının 28 və 32 hərfdə olduğunu iddia etməklə yanaşı, bu hərflərin mahiyyətcə dörd maddi ünsürdən ibarət olduğunu da bildirir [Geniş bax: 104, 102]. Hürufilərin məqsədi əzəlini dərk etməkdir və bu, hərflərin (28 və 32 ərəb və fars hərflərinin) dərki ilə mümkündür. Bundan çıxış edərək onlar (hürufilər) «əql və nitqi ilahiləşdirirdilər» [104, 16]. Hər şey Tanrıdır, eyni tərzdə hər şey sözdür və səsdir, deməli, hər şey həm də insandır, çünki o, bu hərf və səslərin daşıyıcısıdır. Nəhayət, hər şey dörd maddi ünsürdür: od, su, hava və torpaq [104, 124]. Göründüyü kimi, hürufilikdə hər şeyin – həm ilahi, həm maddinin mahiyyəti maddiləşdirilir, dörd ünsürdən ibarət olduğu bildirilir. Hətta ilahi əmr olan «Ol» kəlməsi də Nəimi tərəfindən bəşəri nitq kimi təqdim edilir, «insan nitqi kimi dörd maddi ünsürdən ibarətdir» [104, 124], – deyə bildirir və «Adəmin nitqi ilə ilahi nitqi» [104, 102] eyniləşdirilirdi. Məlum olduğu kimi, varlıqlar arasında insan mikrokosm kimi daha ali dərəcədə hesab edilir. Hürufilik də bu düşüncə maddiləşdirilərək və ya bəşəriləşdirilərək təqdim edilir və hər şeyin insan olduğu iddia edilir: «Aydın oldu ki, ərş və kürsü, sidrət əl-müntəha (mifoloji ağac), həm söz, həm Tur, həm də yazılmış Kitab Adəmin bədənindən ibarətdir və Adəmdir» [104, 104]. Deyilənlərdə bir neçə vacib ana diqqət yetirək. Əvvəla, Tanrı bir Yaradan olsa da, öz yaratdığı ilə ayrı deyil, hətta eynidir və onunlalarla eyni mahiyyətə malikdir və bu mahiyyət mistik xarakterliyinə baxmayaraq, maddidir. İkinci tərəfdən, Mütləq Həqiqətin dərki üçün insanın təfəkkürü təbiətin fövqünə qalxmır, əksinə maddinin özünə nüfuz etməli olur, çünki bu həqiqət onun dörd ünsüründədir. Nəhayət, insanın hər şeyi – dörd ünsürü və bununla da Tanrının özünü də ehtiva etdiyindən hürufilər hər şey insandır nəticəsinə gəlirlər. Hürufilik fəlsəfəsinin xüsusiyyətlərini, mahiyyətcə eyni qəbul edilən varlıqlar arasında insanın tutduğu mövqeyini və özlüyündə (ruhu ilə yanaşı, maddi cəhətdən də) bütün makrokosmu ehtiva etməyini, nəhayət, bütün fəlsəfi sisteminin mərkəzində insanın dayandığını nəzərə alaraq hürufilik fəlsəfəsini, zənnimizcə, antropoloji panteizm adlandırmaqla onun təməl prinsiplərini daha aydın təsvir etmiş olarıq. Panteist dünyagörüşlü digər cərəyan, artıq bildirdiyimiz kimi, əsası XV əsrdə Fəzlullah Nəiminin tələbəsi Mahmud Pasixani Gilani tərəfindən qoyulmuş nöqtəvilikdir. Onun batini bir cərəyan kimi təsəvvüf və hürufiliklə əlaqəsi haqqında müxtəlif rəylər mövcud [Geniş bax: 104, 252-255] olsa da, təəssüf ki, nöqtəvilik haqqında elmi ədəbiyyatlarda məlumat azdır və biz yalnız azərbaycanlı alim Z.Quluzadənin tədqiqatına istinadən bu cərəyana dair müəyyən fikir söyləyə bilərik. Hər hansı bir Yaradan və ilahi qüvvəni qəbul etməyən nöqtəvilərə görə, ruhun ölməzliyi materiyanın forma dəyişməsidir. Onlar tək Allaha deyil, insanın özünə də müraciət etmək ideyasını irəli sürürlər, çünki insan – «vəhyin daşıyıcısıdır». Nöqtəvilər daha çox rasional düşüncəyə və əqlin dəlillərinə inanır və Quran ayələrini, islami prinsipləri də bu baxımdan şərh edirdilər, hər hansı bir irrasional vasitəni, yaxud fövqəlşüur biliyi qəbul etmirdilər» [104, 255]. Bunu nəzərə alaraq, biz də ənənəmizə sadiq qalaraq, onlar haqqında qısa məlumat verməklə kifayətlənirik. Nöqtəviliyə görə, «bütün varlıqlar vəhdətdədir, vəhdət nöqtədədir, nöqtə isə Yerdə. Yer daimi hərəkət və dəyişmədədir. Bütün varlıqlar yerlə əlaqəlidir, o cümlədən, yer üçün zəruri və əzəli nöqtə olan göylər də. Bütün forma və cismə malik şeylər, hissəciklərin təzahürüdür, daimi və yalnız bu dünyada mövcuddurlar. Onun müxtəlif formaları (mineral, bitki və s.) var» [104, 254]. Digər tərəfdən nöqtəvilər bütün varlıqların dörd elementdən yaranması fikrini də irəli sürürlər. Dairə xarakterli inkişaf xətti minerallardan insanlara doğrudur və hər bir forma üçün təməldir [104, 254-255]. Hürufilikdən daha kəskin şəkildə öz müddəalarını təqdim edən nöqtəviliyə görə «Quran 28 hərfdən ibarətdir. Onların mənası əlifdədir, əlifinki isə nöqtədə. Nöqtə insanın başlanğıcıdır, insan isə bütün varlıqların başlanğıcıdır» [104, 253]. Z.Quluzadənin də qeyd etdiyi kimi, nöqtəviliyin təməl prinsipi – nöqtə haqqında mülahizələr əvvəlki mütəfəkkirlərdə də olmuşdur [104, 255]. Bunlardan həm Əli b. Əbu Talibin: «Quranın bütün mənası Fatihədədir, Fatihənin mənası bismillahda, bismillahın mənası isə bə (ﺐ) hərfindədir. Mən həmin bə hərfinin nöqtəsiyəm» kəlamını və Mənsur Həllacın nöqtə haqqında şərhlərini göstəmək olar. Lakin Z.Quluzadənin də qeyd etdiyi kimi, nöqtəvilik özünün «materializmə və rasionalizmə böyük meyli ilə fərqlənmişdir» [104, 255]. Bununla belə, həm Qərb, həm də Şərq mütəfəkkirlərinin dünyagörüşlərində mürəkkəb və böyük əhəmiyyət kəsb edən, başlıcası isə özündə Tanrı və aləm anlayışlarını ehtiva edən bir anlam kimi nöqtə məfhumunun, zənnimizcə, daha geniş şərhə ehtiyacı vardır. Məsələyə müxtəlif mövqelərdən yanaşmaq və daha geniş təhlil vermək məqsədi ilə nöqtəviliyin, Mənsur Həllacın və N.Kuzanlının məsələ ilə bağlı düşüncələri arasında müqayisə aparaq. Mənsur Həllaca görə. «Nöqtə hər xəttin əslidir (təməlidir), xətt tamamilə nöqtələrin toplusudur. Göründüyü kimi, həm nöqtəvilikdə, həm də Həllacın görüşlərində nöqtə insanın mahiyyətini ifadə etsə də, nöqtəvilikdə bu nöqtə bütün varlıqların başlanğıcıdır, Həllacda isə o, yalnız həmin insana aiddir. Nöqtəvilikdə vəhdət nöqtədədir, Həllacın rəsmində isə nöqtə vəhdətin özü deyil, onun dəlilidir, bir məqamıdır. Nəhayət, daha çox materializmə və rasional təfəkkürə istinad edən nöqtəvilikdən fərqli olaraq Həllacın fikirləri irrasional xarakterlidir və materiya fövqündəki bir aləmin təsviridir. «Yalnız bir tək nöqtə mövcuddur; o, xəttin bükülüsü və kamilliyyidir» [100, 419], – deyə bildirən N.Kuzanlıya görə, bu, «rəqəm birdə bükülü olduğu kimi, maksimal vəhdətdə yalnız bir deyil, ümumiyyətlə hər şey bükülüdür. Biri açan rəqəmdə birdən başqa heç nə olmadığı kimi, biz də bütün var olanda maksimumdan başqa bir şey tapa bilmərik» [100, 103]. Maraqlıdır ki, N.Kuzanlıda da öz görüşlərini rəsmlə çatdırır. Sxemin böyüklüyünü nəzərə alaraq, biz yalnız onun mövzuya uyğun olan bir hissəsini təqdim edirik: Göründüyü kimi, nöqtəvilər N.Kuzanlıdan fərqli olaraq əvvəla, Yaradanı və yaratma aktını qəbul etmirlər. Onların söz açdıqları vəhdət Allahla deyil, maddi varlıqların öz vəhdətidir. İkincisi, onlara görə nöqtə – Yerdir (dörd ünsürdür), Kuzanlıda isə nöqtə – Tanrıdır. Bundan əlavə, Kuzanlıda minimum-maksimum və ya dünya-Tanrı eyniliyindən söz getdiyi halda, nöqtəvilər dünya və insan anlayışlarını eyniləşdirirlər. Kuzanlı və Həllacın müqayisəsinə gəlincə, hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, hər iki filosofa görə nöqtə irrasional xarakterlidir və onun dərki fövqəlşüurla mümkündür. Eyni zamanda, hər ikisində nöqtə maksimumdur, lakin Kuzanlıda bu, Mütləq varlıqdır, Həllacda isə o, məxluqun təfəkkürünün (həm rasional, həm də irrasional) maksimumudur. Kuzanlıya görə, bu maksimum həm də minimumdur və bütün məxluqat, insan da o cümlədən, bura daxildir. (həm ontoloji, həm də qnoseoloji olaraq). Həllacda da o, insanın ilahi mahiyyətidir, yəni hər şeyi ehtiva edən mikrokosmdur, yəni mininumdur, ancaq mütləq mənada maksimum deyil. Bundan başqa, Kuzanlıda nöqtə – xəttin, hər şeyin bükülü, kamil forması oluğu halda, Həllacda nöqtə varlıqda ilahi nemətin mövcudluğunun dəlilidir və hər kəsin şəxsiyyətinə görə dəyişkən ola bilər. Bu səbəbdən, Kuzanlıda nöqtə birdir, Həllacda – məxluqların sayı qədər. Beləliklə, şərhlər və izahlardan alınan nəticələrə əsasən bildirmək olar ki, hər nə qədər nöqtəvilik batini cərəyan hesab edilsə də, mistik təlimlərdən yararlansa da, onun istinad etdiyi mənbələri və çıxış etdiyi prinsipləri nəzərə alaraq, zənnimizcə, onun mövqeyini materialist panteizm adlandırmaq doğru olardı. XII-XV əsrlərdə təsəvvüf tarixində təriqətlərin yaranması haqqında məlumat vermişdik. Onların yaranma səbəbləri arasında bəzi məşhur sufi mütəfəkkirlərin müəyyən bir fikrinin, kəlamının əhəmiyyətini vurğulamışdıq. Belə ki, sufi mütəfəkkirlərin düşüncələri bəzi hallarda düzgün anlaşılmadan onun davamçılarının öz maraqlarına və təfəkkür səviyyələrinə uyğun şəkildə təhlil edilirdi. Bu çox vaxt müsbət nəticə vermirdi və bidət təriqətlərin yaranmasına gətirib çıxarırdı. Daha çox istinad edilən sufi müəmmalı kəlamları ilə məşhur olan Mənsur Həllac olmuşdur. XI əsrin sufi mütəfəkkiri Əli b. Osman Hücviri Cüllabi «Kəşf əl-məhcub» əsərində yazır: «Bağdad və ətrafında yolunu azmışlardan bir camaat gördüm – Allah bunların bəlasını versin – Həllaca bağlı olduqlarını iddia edir, onun sözlərini öz zindiqlikləri üçün dəlil gətirir və özlərinə «Həllaci» adını verirlər. Rafizilər Əliyə itaət və bağlılıqda nə qədər ifrata varırlarsa, bunlar da Həllaca itaət və bağlılıqda o qədər ifrata gedirlər» [40, 256]. Məlumat üçün onu da bildirək ki, fəlsəfə tarixində mövcud olan bidət təriqətlərin əksəriyyəti məhz Mənsur Həllaca istinad etmişlər. Elmi ədəbiyyatlarda bidət sufi təriqətlərin sayı bəzən 20, bəzən isə 26 göstərilir [51]. Belələrindən hüluliyyə, haliyyə, Övləviyyə, Şəmrahiyyə, hülmaniyyə və s. göstərmək olar. Onu da əlavə edək ki, bu təriqətlər özləri də qollara ayrılmışlar. Məsələn, hüluliyyə təriqətinin 11 qola ayrıldığı bildirilir. Burada vacib bir faktı da diqqətinizə çatdıraq ki, onların bidət sayılması məhz İslamın, təsəvvüfün prinsiplərini pozmaqlarının nəticəsi olmuşdur və bu səbəbdən onlar ciddi təqiblərə məruz qalmışlar. Bu təriqətlər özlərinin fəlsəfi görüşlərini sistemli şəkildə təqdim etməsələr də, onların həm təsəvvüf, həm də ümumiyyətlə fəlsəfə tarixində öz yeri və əhəmiyyəti olmuşdur. X əsrdə Dəməşqdə Əbu Hülman əl-Farisi əl-Hələbi (950) tərəfindən yaradılmış və dini-fəlsəfi görüşləri tədqiqatçılar tərəfindən estetik panteizm kimi təqdim edilən hülmanilik təsəvvüfün bidət təriqətlərindən hesab edilir [152, 223]. İslam Ensiklopediyasının verdiyi məlumata görə, Əbu Hülman bəsrəli sufi şeyxi İbn Salimin2 (297/909) tələbəsi olmuş və dinə zidd bəzi görüşlərinə görə həm ortodoks din xadimləri, həm də sufilərin özləri tərəfindən xoş qarşılanmamışdır. Hülmaniliyə görə, cismani gözəlliyə sahib olanlar Allahın yer üzündə təcəlliləri, hər bir məxluqun gözəlliyi Yaradanın təcəssümüdür və bu keyfiyyətlərə malik şəxslər şəriətin qanunlarını yerinə yetirməyə də bilərlər [45]. Onlar «maddi aləmdə gözəlliyin hər bir təzahürünü ilahi təcəssüm hesab edərək panteizmin aydın ifadə olunan estetik formasına itaət edirdilər» [93, 282]. X əsr görkəmli sufi mütəfəkkiri Sərrac Tusi «əl-Lümə‘» əsərində prinsipial səhvlərə yol verərək dindən və həqiqətdən uzaqlaşan sufi qruplar arasında şamlıların da adını çəkir və onların «axirətdə gözləri ilə görəcəklərini bu dünyada qəlbləri ilə görəcəkləri» iddialarına belə cavab verir: «Qul bilməlidir ki, bu dünyada gözlərin gördüyü nur və bənzər şeylərin hamısı yaradılmışdır» [149, 548]. Əldə olunan digər məlumatlardan da çıxış edərək, belə güman etmək olar ki, S.Tusi hülmaniləri nəzərdə tutmuşdur. Belə məlum olur ki, hülmanilər bu dünyanı, əsasən onun gözəlliyini və nurunu bir növ axirətdə görəcəkləri Allahın bu dünyadakı obrazı olaraq görmüşlər. Təlimin spesifik xüsusiyyətlərindən biri də onların ruhun bir bədəndən digərinə keçməsinə – tənasüxə – inanmaqları olmuşdur [149, 548]. Hülmanilərə görə, forma dəyişir, məzmun isə vahid bir şəkildə dəyişməz olaraq qalır. Onlar yaradılmış və yaradan arasındakı hər hansı bir fərqi götürməklə onları eyniləşdirir və ya Yaradanı öz yaratdığına bənzədirdilər. Bu isə məxluqun da əbədiliyinin qəbul ediilməsi demək idi. Hülmanilər (X əsr) və Qərb estetik panteizmi (XVI əsr) arasında kiçik müqayisəli təhlil aparaq. Hər iki baxışa görə Tanrı bu dünyanın bütün gözəlliklərindədir və hər bir gözəl məxluq özlüyündə Xaliqdir. Hər ikisi rasional vasitə ilə (gözlə, ağılla) ilahi təcəssümün müşahidəsini, tanınmasını, yəni hissələr vasitəsi ilə bütünün dərkini mümkün saymışlar. Lakin hülmanilər bir teoloji nəzəriyyə olduğundan, onun mərkəzində Tanrı durur. C.Brunoda isə əsas obyekt kainatdır. Bu fərq, təbii ki, ilk növbədə onların istinad nöqtələrilə (Hülmanilər təsəvvüfdən, C.Brunonun baxışları isə Kopernik sistemindən qaynaqlanır) və bilavasitə mövcud olduqları şəraitlə əlaqəlidir, yəni hülmanilik dinin hakim ideologiya olduğu bir şəraitdə təşəkkül tapmış, C.Bruno isə təbiət fəlsəfəsinin yenidən aktuallaşdığı dövrdə yaşayıb yaratmışdır. Bundan başqa, hülmanilərin Allahı bütün məxluqatdan kənar olub, yalnız gözəlliklərdə təcəssüm etdiyi halda, Brunoda O, haradasa kənarda deyil, elə kainatın özüdür. Bəzi tədqiqatçılar hülmaniliyi hüluliyyəçiliklə eyni təriqət olduğunu iddia etmişlər və bu bənzərlik, zənnimizcə, ilk növbədə onların qnoseoloji baxışlarındakı oxşarlıqdan irəli gəlmişdir. Təsəvvüfün panteist görüşlü bidət təriqətlərindən biri də hüluliyyə (həllaciyyə)1 təriqətidir ki, digərlərinə nisbətən İslam Şərqində daha çox yayılmışdır. Təsəvvüf zəminində təşəkkül tapan və onunla zahiri oxşarlığını qoruyub saxlamaqla yanaşı son nəticəsində monoteizmdən panteizmə keçən hüluliyyə yalnış olaraq bir çox hallarda təsəvvüfün təməl prinsipi kimi də qəbul edilir. Təhlilə keçməzdən əvvəl qeyd edək ki, hüluliyyə bir problem kimi (ola bilsin bir qruplaşmanın, yaxud məktəbin ideyalarında) təsəvvüfün erkən illərindən məlum olmuş və sufi mütəfəkkirlər tərəfindən tənqid və rədd edilmişdir. Bununla belə, danılmaz faktdır ki, bir fikir və ya mövqe kimi hüluliyyə bir çox şəxslərin dünyagörüşünə güclü təsir göstərmiş, hətta ayrı-ayrı prinsipləri müxtəlif şair və mütəfəkirlərin dünyagörüşlərində bu və ya digər dərəcədə öz əksini tapmışdır. Bununla belə, görüşlərindəki müəyyən hüluliyyəçilik notlarının mövcudluğuna görə onların hüluliyyəçi adlandırılmasının nə dərəcədə doğru olduğunu təyin etmək, təbii ki, çətindir. Bir təriqət kimi nümayəndələrinin adlarının mənbə və ədəbiyyatlarda çəkilmədiyini nəzərə alaraq biz də hüluliyyənin (bəzən ona həllacilik də deyilir) prinsiplərini ümumi şəkildə şərh etmək qərarına gəldik. Hülulilərin fikrinə görə, insan müəyyən bir mənəvi yol keçəndən sonra Xaliq onun mahiyyətinə qarışa bilər, əriyə bilər, yəni məxluq formanı ortadan qaldırmaqla Xaliqlə vəhdətə çata bilər. Ümumiyyətlə, yaradılmış hər şey Tanrının təcəssümüdur və hər şey – təbiət, varlıqlar – ayrı-ayrı hissələr kimi bütünlükdə Tanrının özünü təşkil edirlər; var olan əslində Odur, deməli, hər şey Odur. Belə məlum olur ki, hər nə qədər hüluliyyə islami prinsiplər üzərində təşəkkül tapmış bir sufi təriqəti olsa da, burada hər hansı bir yaratma aktından söz getmir, çünki hər şey Tanrıdır, yaxud Onun təzahürüdür. Varlıq isə özü özünü yaratmır, O, yalnız zəruri olaraq vardır və müəyyən formalarda fərqli şəkillərdə təzahür edə bilir. Bununla yanaşı, əgər söhbət hüluldan (qarışmadan) gedirsə, bu, iki varlığın mövcudluğunun qəbulu deməkdir. Lakin məlum olduğu kimi, hüluliyyədə bir panteist təlim kimi, hər hansı dualizm inkar edilir, yəni Yeganə varlığın təcəssümü kimi hər şey əzəli və əbədidir. Eyni zamanda, Tanrının hər şey olmasını qəbul etməklə bir növ Tanrını cisimləşdirmiş, Onu məhdudlaşdırmış olurlar. Hüluliyyənin və digər panteist mövqeli təriqətlərin təməlində əsasən iki sufi prinsipə: fəna-bəqa və ayn əl-cəmə münasibət durur. İrrasional idrak haqqında təhlilimizdə qeyd etdiyimiz kimi, idrak prosesinin kulminasiya anı müxtəlif dünyagörüşlərdə fərqli şəkildə təqdim edilir. Belə ki, əgər bəzilərində bu an Allahın özünə qovuşmaq və beləliklə də ilahiləşməkdirsə, digərlərində o, Allahın mülkündə, həqiqət aləmində insan təfəkkürünün çata biləcəyi ən ali nöqtədir. Birinci görüş panteist istiqamətli həllacilərə, ikinci isə monoteist istiqamətli təsəvvüfə xasdır. Deməli, hüluliyyəçilikdə, hülmanilikdə də o cümlədən, fəna halı ontoloji və qnoseoloji olaraq məhz Allahın insanı tamamilə «əvəz etməsidir», ayn əl-cəm isə insanın Allahla bərabərləşməsi, Onunla eyniləşməsidir, damlanın dəryaya, şüanın günəşə çevrilməsidir. Monoteizmlə yaxınlığını, nisbi varlıqların mütləqləşə bilmək imkanını nəzərə alaraq hüluliyyənin görüşlərini idealist panteizm kimi xarakterizə etmək olar. Bunu nəzərə alaraq, onu Qərb idealist panteisti M.Ekxartın görüşləri ilə müqayisə edək. Hər iki dünyagörüşü teoloji mövqedən çıxış edir, məqsəd və mərkəz nöqtə Allahdır. Məxluqun inkişaf prosesinin əvvəlində Xaliq və məxluq arasında hədd olsa da müəyyən mənəvi inkişaf vasitəsilə bəşər öz bəşəriliyindən çıxır, çünki Tanrı bütünlüklə onun varlığını əhatə edib onun şəxsiyyətini «əvəz» edir – insan tanrılaşır. Aralarındakı fərqə gəlincə, bildirmək olar ki, Ekxartda vəhdətə gedən yol İsa Məsih şəxsiyyətindən keçir və insan mahiyyətindəki İsanı tapmaqla Tanrıya onu əvəz etməyə imkan verir. Hüluliyyədə belə bir vasitəçi yoxdur və insan bilavasitə Allahla ünsiyyətdə olmaqla ilahiləşir. Bununla belə, məlum olduğu kimi, bəzi sufi təriqətlərdə «mürşiddə yox olma» («fəna fi‘l-mürşid») halı mövcuddur. Lakin son məqsədin yenə də Allaha qovuşmaq olduğunu nəzərə alsaq, onu xristianlıqdakı İsa Məsih zirvəsi ilə eyniləşdirmək düz olmazdı. Göründüyü kimi, idealist panteizm monoteist mövqedən çıxıb incə, lakin vacib bir nöqtəni keçərək panteizmə çevrilir. Məhz bu incə nöqtənin nəzərdən qaçırılması ya təsəvvüf və hüluliyyə anlamlarını eyniləşdirir, ya da panteizmi monoteizmin bir növünə çevirir. Beləliklə, İslam Şərqində panteizm haqqında mülahizələrimizə yekun vuraraq aşağıdakıları qeyd edə bilərik:
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
[142, 58] (Əlif – Vahiddir, dəl hərfləri – məxluqlar) [135], yəni əlif - uzun xətt tək Allahın (ﺃﷲ) və Onun sonsuzluğunun, dəl isə Onun hüdudlarında var olan dəlillərinﺪﻟﻴﻞ) ) və ya dünyanın (ﺪﻨﻳﺎ) təsviridir. Deməli, nöqtə həmin varlığın ilahi xətlə kəsişdiyi məqam, onu var edən mahiyyətdir. Bu səbəbdən, mütəfəkkir nöqtəni yalnız insan təfəkkürü çərçivəsində götürür, «hərfləri nə ərəbcə, nə də əcəmcə» [142, 35] olan Allah kəlamının əsl mahiyyəti isə insan təfəkküründən daha genişdir. Deməli, hər varlığın, hər insanın, sxemdən də göründü kimi, öz nöqtəsi var və Həllacın təbiri ilə desək «Nöqtə onu tapana bənzəyir» [143, 59; 144, 127].
. Sxemi izah edən filosof yazır: «Allahı ifadə edən sadə vəhdətə diqqət yetir (ən aşağıdakı ümumi nöqtə nəzərdə tutulur – K.B.); o, dörd çevrə1 ilə birləşir: maksimal çevrə, yəni kainat, ali dünyanın çevrəsi, ali nizamın çevrəsi və ali çoxluğun çevrəsi» [100, 420]. Onu da bildirək ki, filosofa görə, «bizim ağlımızın bütün qüvvəsi vəhdət anlamının dəqiqləşdirilməsi ətrafında hərlənməlidir, çünki dərk edilənin bütün çoxluğu hər bilikdə dərk edilən bu vəhdətin dərkindən asılıdır» [100, 207-208].