315
Özbekler çok sıcak kanlı insanlar. Türk konukseverliği yalnızca
Türkeye’de görebileceklerini düşünenler, Özbekistan’a gelince bu
fikirlerini değiştireceklerdir mutlaka. Ortak bir tarihi ve kültürü
paylaştığımız Orta Asya halkı bizlere o kadar benziyor ki!...
Semerkant’ta bulunduğum süre içinde öyle güzel anılarım oldu ki,
Özbek konukseverliği, bize ikram edilen hoş kokulu kavunlar ve yüzlerce
çeşidi bulunan tandır ekmeği üzerine bir makale yazabilirim.
Semerkant’ta da pek çok tarihi yapı var; okullar, şifahaneler,
külliyeler... Bunlardan belki de en önemlisi; tarihçi, matematikçi, gök bi-
limci ve devlet adamı olan, Semerkant’ı İslam uygarlığının başlıca mer-
kezlerinden biri durumuna getiren Uluğ Bey’in adını taşıyan rasathane...
Uluğ Bey’in bir de medresesi var. Ayrıca Tilla Kari ve Şerdar
medreseleri de mutlaka görülmeli. Registan Meydanı’nın yakınında bulu-
nan bir parkta yüzleri birbirine dönük dört bahşı (ozan) heykeli var. Bun-
lar; İslam Şair, Erşey Cümenbülbüloğlu, Fazıl Yoldaş ve Muhammedkul’a
ait heykeller.
Özbek heykel sanatçıları, Ali Şir Nevai’nin de görkemli bir hey-
kelini yapmışlar. Yüzyıllar önce yaşamış bu ozanların heykelleri Özbek
tarihinin bekçileri gibi duruyor meydanlarda; heybetli, sessiz ve dimdik.
Özbekistan seyahatimiz boyunca tarihin koridorlarında dolaştık.
Orta Asya kültürünün izlerini medreselerde, külliyelerde, şehrin sokakla-
rında aradık. Özbeklerin yerel müzik aletleri “rehap, dutar ve daire” ile
çalıp söyledikleri şarkılar kulağımızın pasını sildi.
Dilimizde şarkılarla Özbekistan’a veda ederken, bayramlarda
çalınan iki metre uzunluğundaki bir çalgı olan Kerney’in sesi peşimizden
geliyordu sanki...
‘Özbәkistan qeydlәri
Özbәkistanın hәr bir bucağından tarix iyi gәlir. Daşkәnddә
dolaşarkәn bu tarixi mәzmunun sehrli gözәlliyi insanı bir anda keçmiş
zamanlara aparır. Yalnız Daşkәndmi? Bәs Sәmәrqәnd, Xivә vә Buxaraya
nә deyirsәn.
Bu yerlәrdә tәhsilә, folklora, mәdәniyyәtә nә qәdәr әhәmiyyәt
verildiyi ilk baxışda görünür. Daşkәnd Dövlәt Universiteti vә dünya Dillә-
ri Universiteti bu örnәklәrdәn yalnız ikisidir. Daşkәndin mәrkәzindә türk
dilininin zәnginliyinin sübut olunduğu Mühakemet’ül Lüğәteyn adlı әsәri
ilә şöhrәt qazanan Əli Şir Nәvainin adını daşıyan Ədәbiyyat vә Tarix
muzeyi vardır. Şәhәrdә Nәvainin adına bir teatr da qurulmuşdur. Kökal-
316
daş və Əbül Qasım mədrəsələri də Daşkənddə görülmədən keçilmə-
məsi vacib olan yerlərdəndir. Özәlliklә dә Orta Asiya tarixi ilә maraq-
lananlar üçün…
Özbәklәr çox istiqanlı insanlardır. Türk qonaqpәrvәrliyini yalnız
Türkiyәdә görә bilәcәklәrini fikirlәşәnlәr Özbәkistana gedincә bu fikirlә-
rini mütlәq dәyişdirәcәkdir. Ortaq bir tarixi vә mәdәniyyәti bölüşdüyümüz
Orta Asiya xalqı bizlәrә o qәdәr bәnzәyir ki!...
Sәmәrqәnddә olduğum müddәtdә elә gözәl xatirәlәrim oldu ki,
özbәk qonaqpәrvәrliyi, bizi qonaq etdiklәri xoş qoxulu yemişlәr vә yüz-
lәrlә növü olan tәndir çörәyi haqqında bir mәqalә yaza bilәrәm.
Sәmәrqәnddә dә çoxlu tarixi yerlәr vardır: mәktәblәr, şәfaxanәlәr,
külliyyәlәr…
Tarixçi, riyaziyyatçı, astronom vә dövlәt adamı olan, Sәmәrqәndi
İslam mәdәniyyәtinin başlıca mәrkәzlәrindәn biri vәziyyәtinә gәtirәn
Uluq Bәyin adını daşıyan rәsәtxanә bunların içәrisindә bәlkә dә әn önәm-
lisidir.
Uluq Bәyin bir dә mәdrәsәsi var. Ayrıca Tila Kari vә Şәrdar mәd-
rәsәlәri dә mütlәq görülmәlidir. “Registan Meydanı”nın yaxınlarında olan
bir parkda üzlәri bir-birinә baxan dörd baxşı (ozan) heykәli var. Bunlar
İslam Şair, Erges Cümenbülbüloğlu, Fazlı Yoldaş vә Mәhәmmәdqulun
heykәllәridir.
Özbәk heykәltaraşları Əli Şir Nәvainin dә möhtәşәm bir heykәlini
qoymuşdur. Yüz illәr öncә yaşamış bu ozanların heykәllәri özbәk tarixinin
qoruyucuları kimi dayanırlar meydanlarda. Heybәtli, sәssiz vә dimdik.
Özbәkistana sәyahәtimiz boyunca tarixin koridorlarında dolaşdıq.
Orta Asiya mәdәniyyәtinin izlәrini mәdrәsәlәrdә, külliyyәlәrdә, şәhәrin
küçәlәrindә axtardıq. Özbәklәrin yerli musiqi alәtlәri “rәhab, dutar vә
dairә” çalıb söylәdiklәri mahnılar könlümüzü oxşadı.
Dilimizdә mahnılar Özbәkistanla vidalaşarkәn bayramlarda çalı-
nan iki metrә uzunluğundakı bir çağlı alәti olan “Kerney”in sәsi arxamız-
ca gәlirdi sanki…’
Sözügedәn parselyatikli sintaktik konstruksiyanı bir sadә cümlә
ilә dә ifadә etmәk mümkündür. O zaman hәmin konstruksiya aşağıdakı
şәklә düşәr: “Kökaldaş vә Əbül Qasım mәdrәsәlәri dә Daşkәnddә, özәl-
liklә dә Orta Asiya tarixi ilә maraqlananlar üçün, görülmәdәn keçilmә-
mәsi vacib olan yerlәrdәndir.” Ancaq burada sadә cümlә qırılaraq mәtn-
lәşir. Mәtndә işlәnilәn “Özәlliklә dә Orta Asiya tarixi ilә maraqlananlar
317
üçün” parselyatiki ilә Kökaldaş vә Əbül Qasım mәdrәsәlәri ilә kimlәrin
maraqlandığına konseptual olaraq işarә edilir. Sözügedәn mәtndә bütöv-
lükdә ifadә olunan әsas qavram turistik sәciyyәli yerlәri vә abidәlәri ilә
mәşhur olan Orta Asiya türk tarixidir. Bu qavramın uyğun dil vahidlәrinin
leksik-qrammatik әlaqәlәri ilә vә ünsiyyәt vasitәsi olaraq sözügedәn mәtn-
lә bütövlükdә ifadәsi asimmetrik-sintaktik sәciyyәli bir sintaktik bütövün
işlәnilmәsi ilә mümkün olur. Sintaktik bütöv isә sözügedәn parselyatiklә
formalaşır. Hәmin parselyatik mәtndә hәm “Kökaldaş vә Əbül Qasım
mәdrәsәlәri” sintaqmı, hәm dә mәtnin digәr parçaları ilә bağlı olaraq işlә-
nilir. O, mәtnin ön-, alt- vә eşgöndәrimli bir komponentidir vә buna görә
dә onun konseptual-linqvistik mәrkәzi sәciyyәsini daşıyır.
Belәliklә, yuxarıda gәtirilәn örnәklәrin hamısı Türkiyә türkcә-
sindәn Azәrbaycan türkcәsinә müxtәlif әdәbi mәtnlәr sәviyyәsindә
uyğunlaşdırılır vә ya çevrilir. Burada Türkiyә türkcәsindәn gәtirilәn ör-
nәklәr qaynaq (orijinal) vә hәmin örnәklәrin Azәrbaycan türkcәsinә
uyğunlaşdırılan variantları isә hәdәf mәtnlәr olaraq qiymәtlәndirilir. Buna
müvafiq olaraq sözügedәn durumda Türkiyә türkcәsi qaynaq dil, Azәr-
baycan türkcәsi isә hәdәf dil sәciyyәsi daşıyır. Qaynaq dil çevrilәn vә ya
uyğunlaşdırılan, hәdәf dil isә üzәrindә uyğunlaşdırma vә ya çevrilmә
işinin gerçәklәşdirildiyi dildir. Qaynaq mәtnin hәdәf mәtnә çevrilmәsi
әdәbi mәtn uyğunlaşdırması işini tәşkil edir.
Çevrilmә prosesindә öncә qaynaq mәtn mövzu vә mәzmun baxı-
mından öyrәnilir. Bundan sonra qaynaq vә hәdәf dillәrdәki eyni vә fәrqli
olan, bir-biri ilә dil-üslub variantları, çoxmәnalılıq vә omonimlik tәşkil
edәn sözlәr müәyyәnlәşdidrilir. Vә müxtәlif qrammatik vasitәlәr, söz
birlәşmәri, sadә vә mürәkkәb cümlәlәr çevrilmәnin edildiyi dilә vә tәrtib
edilәn hәdәf mәtnә görә seçilәrәk işlәnilir. Qaynaq vә hәdәf dillәr vә
mәtnlәr interospektiv sәciyyәli milli-mәdәni kontekstdә dәyәrlәndirilәrәk
әdәbi mәtn uyğunlaşdırması işinә cәlb olunur. İstәr simmetrik, istәrsә dә
asimmetrik quruluşlu sintaktik vahidlәr vә әksәriyyәt etibarilә bir vә ya
iki-üç sözdәn ibarәt olan mikro mәtnlәr dә qaynaq dildәn hәdәf dilә
çevrilir. Çevrilmә işi bütün hallarda hәdәf dilin imla qaydalarına vә
ümumi mәtn kompozisiyasına görә hәyata keçirilir. Sadә vә mürәkkәb
cümlәlәrin qırılaraq mәtnlәşmәsi prosesindә gerçәklәşәn parselyatiklәşmә
hadisәsi isә qaynaq vә hәdәf dillәrdә eyni bir sintaktik-linqvistik
quruluşda özünü göstәrir. Qaynaq vә hәdәf mәtnlәrdә özünü göstәrәn
digәr qrammatik-sintaktik fәrqliliklәrdәn isә aşağıda bәhs edilәcәkdir.
Dostları ilə paylaş: |