318
5. Qaynaq və hədəf mətnlərin linqvistik-sintaktik özəllikləri
Ümümtürk
dili әsasında hәr hansı şifahi vә ya yazılı mәtn
bir türk
әdәbi dilindәn digәrinә dil-danışıq eyniliklәri, fәrqlәri, variantları vә şә-
kilcә eyni vә mәnaca fәrqliliklәri olan sözlәrlә çevirilir. Qaynaq vә hәdәf
dillәrә vә mәtnlәrә dair fonetik-, fonoloji- morfoloji-, sintaktik-, leksik-,
frazeoloji-linqvistik özәlliklәr öncәliklә müqayisәli-tәsviri yöntәmlәrlә
sinxronik olaraq müәyyәnlәşdirilir. Hәmin özәlliklәr tarixi-müqayisәli
yönümlә vә ret-, pros-, pers- vә interospektiv aspektlәrdә kompleksiv
olaraq da dәyәrlәndirilir. Bundan sonra isә türk әdәbi dillәrinin türk-islam
mәdәniyyәtinә vә hәr bir dilin daşıyıcılarının da özünün söykәndiyi milli
dünyagörüşünә, mәsәlәn Azәrbaycanlıların Azәrbaycançılğa bağlı olaraq
öyrәnilmәsi mәsәlәsi gündәmә gәtirilir. İntellektual-sintaktik özәlliklәr
Kamal Abdullanın Azәrbaycan türkcәsindәn Türkiyә türkcәsinә çevrilәn
“Yarımçıq əlyazma”, “Sehrbazlar dərəsi” və “Tarixsiz gündəlik” әsәrlәri-
nin qaynaq vә hәdәf mәtnlәrinә görә işıqlandırılır. Öncәki uyğun araş-
dırmalardan fәrqli olaraq mәtni tәşkil edәn müxtәlif linqvistik vasitәlәr
burada artıq müxtәlif ist vә alt qavramlara söykәnilәrәk konseptual dәrk
olunma әsnasında öyrәnilir. Vә müxtәlif dil-danışıq eyniliklәri, fәrqlәri,
variantları vә leksik-frazeoloji paralellәri sözügedәn mәtnlәrdә konkret
mәtnlinqvistik örnәklәrlә göstәrilir.
5.1. “Yarımçıq əlyazma” romanından bir mətn parçasının
linqvistik-sintaktik təhlili
Ia. Vә mәn başladım söz söylәdim. At ayağı yel kimi olursa, ozan
dili dәxi çevik olur. Amma hәr ozanın dili yox. Mәn isә Tanrının buyruğu
ilә ozanam. Hәrdәn mәnә elә gәlir ki, mәn qayibdәn dәxi dürlü xәbәrlәr
söylәyә bilәrәm. Nә olacaq, necә olacaq? – bunları kimsә bilmәz. Mәn isә
bilәrәm. Başladım nә başladım. Danışmağım düz üç gün, üç gecә çәkdi.
Düz üç gün, üç gecә Bayandır Xan bir kәlmә sәs çıxarmadı, bir kәrә dә
olsun mәnim sözümü kәsmәdi, arada bir aş gәldi, sәssiz-sәmirsiz yedik,
sonra yenә mәn davam etdim. Arada bir Bayandır Xanı küçücük ölüm
tutdu, uyquya getdi, mәn dә, Qılbaş da başımızı hәrә bir tәrәfә atıb elә
Xan otağındaca gözümüzün acısını çıxardıq. Bayandır Xanın ayılmasın-
dan bir an öncә Qılbaş mәni dümsüklәdi, “dur” işarәti verdi, mәn mürgü-
nü gözümdәn qovub yenidәn özümü danışığa hazır edәn zaman gördüm
ki, Bayandır Xan gözünü açdı vә heç nә demәdәn üzünü üzümә, gözünü
gözümә zillәdi, bu bir işarәt idi, yәni “davam et”. Mәn dәxi davam
319
edirdim. Belәcәnә üç gün üç gecә keçdi. Bu müddәtә bir dәfә dә olsun
Xan hәyәtindә ürәyi niyarançılıq çәkәn Salur Qazan yada düşmәdi, Şir-
şәmsәddin dә, Uruz da, bütün digәr Xanın xidmәtinә gәlmәyin növbәtini
gözlәyәnlәrin heç biri. Heç kim yada düşmәdi. Üç gün vә üç gecә. Mәn
Qorqud danışdım, Xanlar Xanı Bayandır mәnim sözümә kәsildi, ünümә
diqqәt etdi. Nә danışdım?! Nә üçün danışdım? Bәlkә heç bütün bunları
danışmamalı idim Bayandır Xana? Burasını bilmirәm. Bircә onu bilirәm
ki, Qadir Tanrı könlümә ilham verdi, danışdıqca boşaldım, boşaldıqca
yumşaldım vә düz üç, gün üç gecәdәn sonra, nәhayәt ki, yarımcan, yarım-
nәfәs az qala bayılaraq sözümә yum verdim, ağzımı yumdum… (Abdulla
2004: 58).
Ib. Ve ben başladım anlatmaya. At ayağı yel gibi olursa ozan dili
de çevik olur. Ama her ozanın dili değil. Ben Tanrının buyruğuyla ozan
olmuşum. Bazen gaipten türlü haberler verebildiğimi sanıyorum. Ne
olacak, nasıl olacak? Bunları kimse bilemez. Ben bilirim. Başladım ama
ne başlamak!... Anlatmam tam üç gün üç gece sürdü. Tam üç gün üç gece
Bayandır Han bir kelime konuşmadı, bir kere olsun benim sözümü
kesmedi, arada bir yemek geldi, sessiz sedasız yedik, sonra yine devam
ettim. Arada bir Bayındır Han’ı küçük ölüm tutuyordu, uyuyordu, ben de,
Kılbaş da başımızı rast gele bir yerlere koyup Han odasında kestiriyorduk.
Bayındır Han’ın uyanmasından biraz önce Kılbaş beni dürtüyor, “kalk”
işareti veriyor, ben tam mahmurluğu atıp yeniden anlatmaya hazırlandı-
ğım zaman Bayındır Han’ın da gözlerini açtığını görüyordum. Hiçbir şey
demeden yüzünü yüzüme, gözlerini gözlerime dikiyordu, bu bir işaretti,
yani “devam et” diyordu. Ben de devam ediyordum. Böylece üç gün üç
gece geçti. Bu müddet zarfında bir defa da olsun Han avlusunda huzursuz
bekleyen Salur Kazan aklımıza gelmedi. Ne Şir Şemseddin, ne Uruz, ne
de Han’ın hizmetine gelmek için sıra bekleyenlerin hiç biri… Hiç kimse
aklımıza gelmedi. Üç gün üç gece ben konuştum, Hanlar Hanı Bayındır
Han kulak verdi, benim sözlerimi dinledi. Ne konuştum? Neden konuş-
tum? Belki de bunları hiç anlatmamalıydım Bayındır Han’a? Burasını
bilemiyorum. Sadece Kadir Tanrının gönlüme ilham verdiğini, anlattıkça
rahatladığımı, rahatladıkça yumuşadığımı biliyorum. Tam üç gün üç gece
sonra nihayet yarı canlı halde, neredeyse bayılmak üzereyken sözlerime
son verdim, ağzımı kapattım…(Abdulla 2006a: 62-63).
Yuxarıda “Yarımçıq әlyazma” romanının qaynaq vә hәdәf mәtn-
lәrindәn eyni bir parça gәtirilir. Mәtn parçasında әn qәdim köçәri türk