55
göstәrilә bilәr (Кaзым-бeк 1846; Böhтlingk 1851; Грамматика Алтайского языка 1869;
Radloff 1882; Мелиоранский 1900; Deny 1941vә s.).
1.2. II mәrhәlә
Klassik dilçilik әnәnәlәri kontekstindә tarixi-müqyisәli vә müqayisәli-tarixi pillәlәri ilә
müәyyәnlәşәn ümumi-müqayisәli (komparativistika) vә tәsviri-normativ xarakterli filoloji-
linqvistik yöntәmlәr türkoloji dilçiliyin hәmin inkişaf mәrhәlәsindә tәtbiq olunmuşdur. Ümumi-
müqayisәli dilçiliyin türk dillәrinә dair tarixi-müqayisәli yönümü vә yöntәmlәri ilә hәr hansı bir
türk әdәbi dilinin vә ya dialektinin dil özәlliklәri türkoloji kontekstdә qәdim türk dili vә әcdad
dillә müqayisәdә öyrәnilir. Burada yeri gәldikcә digәr türk dillәrinin dil faktaları da müqayisәyә
cәlb olunur. Mәsәlәn, yuxarıda Mirzә Kazımbәyin (1846), Böthlinqkin (1851) vә Melioranskinin
(1900) adı çәkilәn әsәrlәri tarixi-müqayisәli yönüm vә yöntәmlәrlә yazılmışdır. Müqayisәli-tarixi
dilçiliyin yönümü vә yöntәmlәri ilә isә hәr hansı bir türk dili deyil, bütövlükdә türk dillәri vә
ayrılıqda bir neçә vә ya qrup türk dillәrinin hәr cür dil sәviyyәlәri öyrәnilir. Burada әsas mәqsәd
әcdad dilin rekonstruksiyasının aparılması olur. Bu yönüm vә yöntәmlәrlә yazılmış әsәrlәrә әn
tipik örnәk olaraq isә aşağıda adı çәkilәn kitab göstәrilә bilәr. Bu kitab 6 cilddәn ibarәt olan
“Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası” (1984-2006) adlı әsәrdәn ibarәtdir.
Günümüzdә sözügedәn araşdırmalar artıq türk dillәri vә dialektlәrinin çağdaş sinxronik
kәsiyindә qohum olmayan dillәrlә müqayisәli-qarşılaşdırmalı, qohum olan dillәrlә isә müqyisәli-
tutuşdurmalı olaraq aparılmaqdadır (Hәsәnova 2011; Oğuz qrupu türk dillәrinin müqayisәli
qrammatikası 2002). Belәliklә, Birinci Türkoloji Qurultaydan keçәn müddәtdә yuxarıda göstә-
rilәn dilçilik yöntәmlәri ilә aparılan araşdırmalar XX yüzilin sonlarına qәdәr intensiv olaraq
davam etdirilmişdir. XX yüzilin 70-ci illәrindәn başlayaraq ya ümumi türkoloji kontekstdә, ya da
sadәcә çağdaş dilçilik axınları yönümlәrindә türk әdәbi dillәrinә dair yeni linqvistik yöntәmlәrlә
dә araşdırmalar aparılmaqdadır. Daha doğrusu, istәr tarixi-müqayisәli, istәrsә dә müqayisәli
tarixi araşdırmalarda bu vә ya digәr şәkildә dilçiliyin çağdaş yönüm vә yöntәmlәrindәn dә
istifadә olunmaqdadır (Musayev 2011).
1.2.1. XX yüzil: tәsviri-normativ vә müqayisәli-tarixi araşdırmalar
Türkoloji dlçilikdә indiyә qәdәr әn çox dialektologiya, dil tarixi, әdәbi dil vә söz
yaradıcılığı; leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya; fonetika, fonologiya vә qrammatika
56
fәnlәrinin öyrәnilmәsi әsas yer tutmuşdur. Hәmin fәnlәrә dair aparılan araşdırmalar Birinci
Türkoloji Qurultaydan bәri hәm ümumi-müqayisәli, hәm dә tәsviri-normativ xarakterli dilçilik
yönümlәri vә uyğun yöntәmlәri ilә günümüzә qәdәr dә bu vә ya digәr şәkildә aparılmaqdadır.
Müxtәlif xarici dillәrdә türk dillәrinin fonetikası vә qrammatikasına dair yazılan bәzi
kitablar monoqrafik sәciyyә daşıyır vә türkoloji dilçilikdә hәlә dә әsas fundamental elmi
mәnbәlәr sәviyyәsindә qiymәtlәndirilmәkdәdir. Sözügedәn kitablar әsas etibarilә tarixi-
nüqayisәli dilçilik kontekstindә klassik sәciyyәli tәsviri dilçilik metodları ilә yazılmışdır. Bu
kitablara dair aşağıdakı әsәrlәr örnәk olaraq göstәrilә bilәr (Deny 1941; Дыренкова 1941;
Дмитриев 1948; Brockelman 1954; Koнoнoв 1956; Пoкрoвскaя 1964; Тeнишeв 1976a; 1976b
vә s.).
Rus dilindә vә müxtәlif türk dillәrindә әsas etibarilә müqayisәli-tarixi vә tәsviri-
normativ xarakterli dilçilik yöntәmlәri ilә türk dillәrinin müqayisәli fonetikasına vә
qrammatikasına dair yazılmış kitablar isә әn çox elmi kollektivlәr tәrәfindәn hazırlanmışdır.
Sözügedәn elmi işlәrә dair hazırlanmış aşağıdakı kitablar diqqәti çәkmәkdәdir (Исследования
по сравнительной грамматике тюркских языков 1955; 1956; 1961; 1962; Häzirki zaman
Türkmen dili 1962; Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 1984; 1986;
1988; 1997; 2002; 2006; Oğuz qrupu türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası 2002 vә s.).
Belә kitablar türkoloji dilçilikdә fәrqli müәlliflәr tәrәfindәn dә yazılmışdır. Hәmin
kitablara dair ilk növbәdә daha çox milli dillәrdә vә ya müxtәlif türk әdәbi dillәrindә yazan
dilçilәrin әsәrlәri örnәk olaraq göstәrilә bilәr.
Bu kontekstdә Әmrәnin (1949), Erginin (1972), Banguoğlunun (1998), Karahanın
(1995), Qorxmazın (2003); Xıdırovun (1959:113-156), Әzimov vә Bәyliyevin (1961);
Hüseynzadә (1972) vә Mirzәzadәnin (1973) vә Sızdıkovanın (1984) әsәrlәrinin adını çәkmәk
mümkündür. Теnişevin (1976a; 1976b) vә Ахmetyanovun (1978;1981;1989) rus dilindә yazılan
oxşar dilçilik әsәrlәri dә sözügedәn qrupda sәciyyәlәndirilә bilәr.
Qeyd olunmalıdır ki, “Phılologıae Turcıcae Fundamenta” (1959), “SSRİ xalqlarının
dillәri. Türk dillәri” (1966), “Türk dillәri” (1998) vә “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi
qrammatikası” (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) kimi ümumilәşdirici qaynaqlar fәrqli elmi
heyәtlәr tәrәfindәn hazırlanmışdır. Buna baxmayaraq, “Phılologıae Turcıcae Fundamenta”
(1959), “SSRİ xalqlarının dillәri. Türk dillәri” (1966) vә Lars Yoxansonun müәllifliyi vә
redaktorluğu ilә hazırlanan “Türk dillәri” (1998) әsәrlәrinin hәr üçü әsas etibarilә tәsviri-