M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Subordinativ-zaman mәnalı mürәkkәb cümlә (MC)
- –Koordinativ-zaman mәnalı mürәkkәb cümlә
88
mürәkkәb cümlәlәr tәsniflәndirmәlәri ilә davam etdirilir. Türkiyә Cümhuriyyәti tәdris sistemindә isә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, üstәlik tәrkiblәr dә budaq cümlә hesab edilir. Mürәkkәb cümlә vә bütövlükdә ümumtürk dili sintaksisi bu şәkildәki “Hind-Avropa mәnşәli” (Seçdirmә bizimdir- M.M.) mövcud sintaktik tәsniflәndirmәlәrlә tәdris olunur. Bu isә ayrı-ayrı konkret türk dillәrinin istәr ana dili, istәrsә dә xarici dil olaraq öyrәnilmәsini çәtinlәşdirir. Çünki ana dillәrinin tәdrisi zamanı sadә cümlәlәr, mürәkkәb cümlәlәr vә mürәkkәb sintaktik bütöbvlәrin hәr biri ayrı- ayrılıqda qurucu qrammatik vasitәlәri vә sintaktik özәlliklәri ilә konkret konseptual-sintaktik modellәr olaraq öyrәdilmәlidir. Mәhz bütün bunlar vә mürәkkәb cümlәlәrin struktur, semantik vә funksional baxımlardan öyrәnilmәsi ilә bağlı digәr xüsuslar M. M. Musayevin yuxarıda adı çәkilәn “Türk dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi” (2011) adlı kitabında çox geniş işıqlandırılmışdır. Sözügedәn “Dәrs vәsaitindә türkologiya, türkoloji dilçilik, ortaq türk dili vә türk әdәbi dillәri qavramları (konseptlәri) yeni bir türkoloji-linqvistik anlayışla açıqlanır. Mürәkkәb cümlәnin subordinativ, koordinativ, korrelyativ-sintaktik omomodellәri müәyyәnlәşdirilir; polipredikativlik, sintaktik omonimlik vә çoxmәnalılıq anlayışlarına açıqlıq gәtirilir. Sözügedәn omomodellәrә görә mürәkkәb cümlәnin mәnaca növlәri tәsniflәndirilir, normativ-sintaktik quruluşları, üslubi-sintaktik normaları vә variantları bir-birindәn fәrqlәndirilir. Çağdaş türk әdәbi dillәrindә 23 konseptual-struktur növü müәyyәnlәşdirilәn mürәkkәb cümlәlәrin sintaktik arxetiplәri qәdim türk dilindә tәsbit olunur. Hәmin sintaktik konstruksiyaların dil-danışıq faktı olaraq aktual üzvlәnmәsi vә mürәkkәb cümlә komponentli ümumtürk mәtninin quruluşu da dәrs vәsaitindә öyrәnilir” (Musayev 2011: 3). Mәlum olduğu kimi, klassik dilçilkdә mürәkkәb cümlәlәr semantik baxımdan tәközәkli vә cütözәkli olmaq etibarilә, әsasәn, iki sintaktik quruluşda öyrәnilirdi: budaq cümlәsi baş cümlәnin konkret bir üzvünә aid olan mürәkkәb cümlәlәr vә budaq cümlәsi baş cümlәnin bütününә aid olan mürәkkәb cümlәlәr olaraq. Birincilәr subordinativ (tәközәkli), ikincilәr isә koordinativ (cütözәkli) sintaktik quruluşlar olaraq xarakterizә edilirdi. Sözügedәn tәsniflәndirmә mürәkkәb cümlәlәrin tәdrisi prosesindә özünü doğrultmurdu. Çünki elә mürәkkәb cümlә quruluşları vardır ki, onlarda baş vә budaq cümlәlәrin sintaktik әlaqәlәri, yuxarıda göstәrildiyi kimi, subordinadiv vә koordinativ tabeliliklә deyil, bәrabәr sintaktik tabelilik әlaqәsi ilә gerçәklәşir. Yәni baş cümlә budaq cümlәyә, budaq cümlә dә baş cümlәyә eyni sintaktik tabeliliklә, relyat-korrelyat vasitәlәrlә vә ya qarşılıqlı olaraq işlәnilәn bağlayıcı sözlәrlә aid olur. Mәsәlәn, Nә әkәrsәn, onu biçәrsәn; Hara deyirәm, ora get; Nә qәdәr istәyirsәn, o qәdәr al vә s. Buna görә dә biz sözügedәn dәrs 89
vәsaitindә mürәkkәb cümlәlәrin komponentlәrinin tabelilik әlaqәlәrinin subordinativ, koordinativ vә korrelyativ-sintaktik omomodellәrni müәyyәnlәşdirdik. Nә üçün omonimik modellәrini? Çünki hәr modeldә müәyyәnlәşdirilәn bir mürәkkәb cümlә növü digәr bir modeldә dә gerçәklәşir. Mәsәlәn, zaman mәnalı mürәkkәb cümlә, keçmiş terminologiya ilә ifadә etsәk, zaman budaq cümlәlәli tabeli mürәkkәb cümlә hәr üç sintaktik omomodeldә özünü göstәrir. Budaq cümlә birincilәrdә daha çox baş cümlәnin konkret bir üzvünә, ikincilәrdә isә әsasәn, baş cümlәnin bütününә aid olur. Üçüncülәrdә isә baş vә budaq cümlәlәr bir-birini qarşılıqlı olaraq tamamlayırlar Mәsәlәn: – Subordinativ-zaman mәnalı mürәkkәb cümlә (MC): Azәrb. Evim o gün yıxıldı, Ağam bir xatun aldı (Bayatı); qaqauz. -Çıkarer bu gözünün birini, o zaman kardaşı verer, ona biraz tereke. ‘Çıxardır gözlәrinin birini, o zaman qardaşı ona biraz yemәk verir’ (Qaqauz folkloru 1964:190); türkmәn. Öwez bendi bolup, Hüňkar soltanyň ýanyna getirilende, patyşa Öweziň köp sözlerine düşünmedi, Serwijanyň bolsa düşünmeýän dili ýokdy, şonuň üçin Hüňkar Serwijany dilmaçlyk üçin çagyrdy, şonda Serwijan Övezi görüp, onuň mertligine, owadanlygyna jan-dil bilen aşyk boldy ‘Әvәz әsir düşüb Hünkar Soltanın yanına gәtirilәndә, patışah Әvәzin çox sözünü başa düşmәdi, Sәrvicanın isә bilmәdiyi bir dil yox idi, onun üçün Hünkar Sәrvicanı dilmaclıq üçün çağırdı, onda Sәrvican Әvәzi görüb onun mәrdliyinә, yaraşığına cani-dildәn aşiq oldu’(Görogly 1958: 384). Qәdim türk dilindә isә subordinativ-zaman konstruksiyalarının әsas komponentindә asılı hissәnin siqnalçısı kimi qačan ‘haçan’ sual әvәzliyi özünü göstәrir; mәs.: harislïqnï qojar haris er qaçan/ölüp jatsa topraq ičiŋä kirip “aлчный муж ocтaвит aлчнocть, кoгдa/умрeeт и вoйдeт в зeмлю.” ‘Tamahkar kişi acgözlüyündәn o zaman qurtarır ki, ölüp torpaq altına girir’ (ДТC: 199).
vermişdilәr ki, evindәn telefon etdilәr (Ordubadi 1965: 370); O gün ki, alәmә yayıldı şölәn, Dağlar öz donunu lalәdәn biçdi (Vurğun 1976: 11); türk. Eniştemle henüz bir dans bitirmişdim
bildirmişti. ‘Yeznәmlә daha bir rәqs nömrәsini oynayıb bitirmişdim ki, qapının qarşısında xalam, Tarık da yanında ayaqda durmuş, mәnә yanına gәlmәyimi işarәtlә bildirmişdi’ (Adıvar 1958: 13); Çırak, dükkanın yarı inik kepenklerini tam kaldırmıştı ki, ağa Kooperatif berberinin yanındakı köşeden çıktı. ‘Şagird dükanın yarı enmiş qapılarını tam qaldırmışdı ki, ağa Kooperativ dәllә- yinin yanındakı dalandan çıxdı’ (Yenә orada, s.11); Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|