93
növlәri sıralanmasını göstәrmәk istәyirik. Biz burada mürәkkәb cümlәnin sintaktik әlaqәnin
xarakterinә görә müәyynlşәn quruluşlarını omomodellәr, hәmin omomodellәrdә sıralanan
konseptual-funksional sahәlәri isә onun mәnaca növlәri olaraq tәsniflәndiririk.
Yuxarıda da göstәrildiyi kimi, komponentlәrin sintaktik-semantik tabeliliyinә vә bunlara
uyğun konstituent, yәni qurucu bağlayıcı vasitәlәrә görә mürәkkәb cümlәnin subordinativ-
sintaktik, koordinativ-sintaktik vә korrelyativ-sintaktik sәciyyәli omonimik modellәri qurulur.
Belәliklә dә xüsüsi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin 23 konseptual-struktur tipi vә ya konkret
olaraq mürәkkәb cümlәnin mәnaca növlәri hәmin omomodellәrdә konseptual-funksional sahәlәrә
әsasәn müәyyәnlәşir. Bunlar aşağıdakılardan ibarәtdir:
1) subordinativ-subyekt;
2) subordinativ-obyekt;
3) subordinativ-qapalı-obyekt;
4) subordinativ-tәyinetmә;
5) subordinativ-zaman;
6) subordinativ-sәbәb;
7) subordinativ-mәqsәd;
8) subordinativ-tәrz bildirmә;
9) subordinativ-dәrәcә;
10) subordinativ-müqayisә vә ya -gәrәkdirmә;
11) koordinativ-zaman;
12) koordinativ-sәbәb;
13) koordinativ-mәqsәd;
14) koordinativ-nәticә;
15) koordinativ-şәrt;
16) koordinativ-güzәşt vә ya -müqayisәli-güzәşt;
17) korrelyativ-subyekt;
18) koppelyativ-obyekt;
19) korrelyativ-tәyinetmә;
20) korrelyativ-saman;
21) korrelyativ-yer vә -yer-mәkan;
22) korrelyativ-müqayisә vә ya -gәrәkdirmә;
94
23) korrelyativ-kәmiyyәt bildirmә.
Mürәkkәb cümlәnin komponentlәri arasınadakı sintaktik tabelilik әlaqәlәri, yuxarıda da
göstәrildiyi kimi, bütövlükdә subordinativ-, koordinativ- vә korrelyativ-sintaktik omomodellәr
çәrçivәlәrindә müәyyәnlәşdirilir. Ayrılıqda isә ümumtürk dili sintaksisinә mәxsus әn üst
predikativlik dәrәcәlәri ilә gerçәklәşәn konseptual-funksional sahәlәr hәmin omomodellәrdә
mürәkkәb cümlәlәrin ayrı-ayrı konkret mәnaca növlәri kimi kateqoriyalaşdırılır. Mürәkkәb
cümlәlәrin konseptual-struktur modeli dünyanın dil xәritәsinin “semantik tablosu”nda yer alan
konseptual-funksional sahәlәrin dәrk olunması proseslәrinә görә qurulur. Subyekt-obyekt,
zaman-mәkan, sәbәb-nәticә, sәbәb-mәqsәd, şәrt-qarşılaşdırma, tәrz-müqayisә, yer-mәkan vә
s. konseptual-funksional sahәlәri sözügedәn dәrk etmә kontekstini tәşkil edәn başlıca semantik
kateqoriyalardır. Aşağıdakı sxemdә bütün bunlar daha әyani şәkildә göstәrilmişdir. (Sxem
№2).
96
2.1.3.1.2.Mürәkkәb cümlәlәrin normativ-sintaktik quruluşları, üslubi-sintaktik
normaları vә variantları
Xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin (PV) yuxarıda göstәrilәn konseptual-struktur
növlәrinin bir sira quruluşları dil-nitq sistemindә üslubi-sintaktik variantlar kimi işlәnir
19
. Üslubi-
sintaktik variantlar sәviyyәsindә özünü göstәrәn xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr yazılı vә
sifahi nitq prosesindә informasiyavericiliyin xarakterindәn asılı olaraq komponentlәrin
yerlәşmәsinә, yәni formanın ifadәsinә görә uyğun normativ analoq-konstruksiyalardan fәrqlәnir.
Burada komponentlәrin yerdәyişmәsi inversiya hadisәsindәn fәrqli olaraq daimidir vә dil-nitq faktı
sәviyyәsindәdir. Aşağıda subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrә dair verilәn uyğun
linqvistik açıqlanma vә hәm sözügedәn sintaktik konstruksiyaların normativ-sintaktik
quruluşlarına, hәm dә üslubi-sintaktik variantlarına aid gәtirilәn örnәklәr söylәdiklәrimizi tәsdiq
etmәkdәdir.
Әsas komponentdәki subyektin ifadәsinә görә subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb
PV vә ya subordinativ-subyekt mәnalı MC iki yerә bölünür. Birincilәrdә müxtәlif qәlib-
әvәzliklәr vә digәr “nominallaşmış” bağlayıcı vasitәlәrlә ifadә olunan subyekt әsas komponentin
mübtәdası yerindә işlәnir vә asılı hissә dә mәhz onları tamamlayır, yaxud da әvәz edir.
İkincilәrdә isә müxtәlif “predikatlaşmış” bağlayıcı vasitәlәr (işarә, qeyri-müәyyәn әvәzliklәri,
kömәkçi leksik vahidlәr vә s.) cümlәnin әsas komponentinin xәbәri yerindә işlәnir, asılı hissә dә
hәmin “yarımçıq” subyekt-xәbәri aydınlaşdırır. Bu tip MC әsas komponentin әvәzliklәrlә vә
digәr “predikatlaşmış” kömәkçi leksik vasitәlәrlә ifadә olunmuş xәbәri “bağlayıcı-operator”
(Typниязов 1987) funksiyasında işlәnir. Bunlar tәrәflәri әlaqәlәndirәn başlıca vasitә kimi özünü
göstәrir. Buna görә dә birincilәrdәn fәrqli olaraq, hәmin MC göstәrilәn konstituent bağlayıcı
vasitәlәr fakultativ olmur.
A) Әsas komponent daha çox öncә, asılı hissә isә sonra gәlir. Bu tip MC tәrәflәrinin
әlaqәlәnmәsindә “ki” bağlayıcısı özünü göstәrir. Bәzәn dә asılı hissәnin xәbәri şәrt quruluşunun
-sa
2
morfoloji-sintaktik әlamәti ilә işlәnir, ona -mı
4
şәkilçilәşmiş әdatı da qoşulur vә burada
qrammatik-sintaktik vasitәlәrin fakultativliyi dә istisna olunmur. Asılı hissә әsas komponentin
işarә vә başqa nominallaşmış әvәzlik vә digәr kömәkçi qәlib-leksik vahidlәrlә ifadә edilәn,
yaxud da fakultativ olan subyekt-mübtәdasına, yәni qrammatik mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsinin bi-
rinci tәrәfinә aıd olur. Әsas komponentdә “siqnalçı” әvәzliklәrin vә digәr qәlib leksik vahidlәrin
19
M. M. Musayevin sözügedәn kitabında mürәkkәb cümlәlәrin üslubi-sintaktik variantlarından geniş bәhs olunur.