M. M. Musayev

99 

 

Bajbecan qızı) Banıçiçәk otağıymış ki, Beyrәyin beşik kәrtmә nişanlısı, adaxlısıydı (KDQ, 1962, 

s.46);  Bağdaddan  gәtirilәn  vәsiqәlәrin  içәrisindә  çox  qiymәtli  vә  tarixi  vәsiqәlәr  dә  vardir  ki, 

onlar birinci Mәmun xәlifәnin yazılarıdır (M. S. Ordubadi. Qılınc vә qәlәm). 

Dilçilikdә  sözügedәn  örnәklәr  nisbi  vә  ya  qoşulma  budaq  cümlәli  tabeli  mürәkkәb 

cümlәlәr kimi  izah olunmuşdur (Γаджиева 1963:  19-220;  Adilov  1973:  5-6;  Abdullayev 1974: 

345-349).  Әslindә  isә  bu  tip  cümlәlәr,  özünün  әnәnәvi  adı  ilә  adlandırılsa,  mübtәda  budaq 

cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdir. Türk dillәrinin mürәkkәb cümlә sintaksisindәn danışılanda 

nisbi  budaq  cümlәlәr  adı  altında  nәyin  nәzәrdә  tutulduğu  başa  düşülmür.  Bu,  yәqin  ki  türk 

dillәrini flektiv dillәrin qrammatikasına әsaslanaraq öyrәnmәkdәn irәli gәlmişdir. Bundan başqa, 

ilkin  türk-oğuz  mәrhәlәsindәn  işlәk  olan  hәmin  konstruksiyalarda  әsas  komponentdәki  qәlib-

әvәzliklәr fakultativ dә olur. 

Burada  sintaktik-normativ  quruluşla  üslubi-sintaktik  normalar  arasındakı  fәrqlәr 

konstruktiv  xarakter  daşıyır.  Daha  doğrusu,  birincilәrdә  әsas  komponentin  mübtәdası  müxtәlif 

nominallaşmış  leksemlәrlә,  ikincilәrdә  isә  әsasәn  “o,  bu,  onlar”  әvәzliklәri  ilә  ifadә  olunur. 

Birinci halda “ki” bağlayıcısı әsas komponentdә, ikinci vәziyyәtdә isә asaslı hissәdә işlәnir.  

Subordinativ-subyekt  mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin hәr iki normativ quruluşu türk-oğuz 

layında  ilkin  mәrhәlәdәn  işlәk  olmuşdur.  Çağdaş  türk  dillәrinin  differensiallaşması  ilә  әlaqәdar 

olaraq  onlardan  birincisi  qrammatik-sintaktik  norma  kimi  reallaşmışdır.  İkincisi  isә  әdәbi  dilin 

inkişafı ilә bağlı olduğundan üslubi-sintaktik norma kimi özünü göstәrir. Bu da onun öyrәnilәn 

türk  әdәbi  dillәrindә  ekstralinqvistik  faktor  olaraq  qohum  olmayan  dillәrin  tәsiri  ilә  yarandığı 

fikrini tәkzib edir. 

2. Әsas komponentdә mübtәda buraxılır. O, kontekstual “yarımçıq” cümlәlәrdәn ibarәt 

olur.  Asılı  hissә  daha  çox  onun  ismi  xәbәrlә  ifadә  olunan  predaktiv  mәrkәzlәrindәki  subyekt-

mübtәda qütbünü әvәz edir. Burada әsas komponentin subyekt-mübtәdası çox hallarda fakultativ, 

bәzәn dә sıfır-fakultativ vәziyyәtlәrindә olur. Әsas  komponentin  predaktiv mәrkәzi  ismi  vә   ya 

digәr mürәkkәb feli xәbәrlәrlә ifadә olunanda mübtәda-subjekt burada tәsәvvür edilir. (Predikativ 

mәrkәz  kimi  dәrs  vәsaitindә  asılı  vә  әsas  hissәlәrin  xәbәrlәri  nәzәrdә  tutulur.)  Onun  predikativ 

mәrkәzi frazeoloji birlәşmәlәrdәn, әn çox da interpozisiyada işlәnәn adlardan vә digәr kömәkçi 

leksik  elementlәrdәn  ibarәt  olan  mürәkkәb  xәbәrlәrdәn  tәşkil  olunanda  isә  vәziyyәt  tamamilә 

dәyişir. Daha doğrusu, bu cür әsas komponentli sintaktik konstruksiyalar göstәrilәn subordinativ-

---

100 

 

subyekt  mәnalı  mürәkkәb  cümlәlәrin  üslübi-sintaktik  variantları  kimi  qiymәtlәndirilә  bilәr  vә 

onların subyekt-mübtәdası da özünü yalnız asılı komponentlәrdә büruzә verir. 

Xüsüsı-mürәkkәb  polipredikativ  vahidlәrin  ayrı-ayrı  struktur-semantik  tiplәrinin  bәzi 

quruluşları  dil-nitq  sistemindә  üslübi-sintaktik  variantlar  kimi  özünü  göstәrir.  Üslubi-sintaktik 

variantlar  kimi  işlәnәn  xüsusi-mürәkkәb  polipredikativ  vahidlәr  yazılı  vә  şifahi  nitq  prosesindә 

informasiyavericiliyin  xarakterindәn  asılı  olaraq  komponentlәrin  yerlәşmәsinә  vә  bağlayıcı 

vasitәlәrin  işlәnmәsinә  görә  uyğun  normativ-sintaktik  konstruksiyalardan  fәrqlәnir.  Yslubi-

sintaktik normalardan isә hәmin konstruksiyalar daha çox nitq aktı vә kontekstlә bağlılığına görә 

seçilir. Subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin sözügedәn quruluşunun işlәnilmәsi dә 

turk dillәrinin qәdim sintaktik layı ilә әlaqәdardır. Bununla belә, o, ünsiyyәtin arxitoktenikasında 

sonradan  ortaya  çıxan  digәr  sәciyyәvi  cәhәtlәrlә  dә  bağlıdır.  Dil  sistemindә  isә  onlar 

informasiyavericiliyi  reallaşdıran  başlıca  aktlarda-cümlә  vә  frazadanböyük  vahidlәrdә  verilәn 

mәlumatı aktuallaşdırmağa xidmәt edәn kontekstual vasitәlәrdәn biri kimi özünü büruzә verir. 

İnformasiyavericiliyin  xarakterindәn  asılı  olaraq  müxtәlif  ifadә  formalarında  özünü 

göstәrәn üslubi-sintaktik variantlar dilin әn qәdim layından başlayaraq müvafiq dil–uzus–norma 

dәyişmәlәrindә  normativ-sintaktik  konstruksiyalarla  paralel  olaraq  işlәnilmişdir.  Türk  dillәrinin 

mürәkkәb cümlә sistemindә üslubi-sintaktik normalar kimi  özünü büruzә verәn konstruksiyalar 

isә әdәbi dilin, elәcә dә klassik yazı üslubunun tәsiri ilә intensivlәşir. Bunlar normativ-sintaktik 

vahidlәrlә  birlikdә  öyrәnilmәli  olsa  da,  müәyyәn  konstituentlәri  ilә  seçilәn  xüsusi-mürәkkәb 

quruluş-keyfiyyәtdir vә  iki formada işlәnir:  

1.  İndiyә  qәdәr  qoşulma  budaq  cümlәli  TMC  kimi  izah  edilәn  vә  buna  oxşar 

konstruksiyalar;  

2.  Asılı  hissәsi  predikativ  tәyin  olan  korrelyativ  xüsusi-mürәkkәb  polipredikativ 

vahidlәr. 

Normativ-sintaktik  konstruksiyalar  kimi  özünü  göstәrәn  birincilәrin  komponentlәri 

ki//kim bağlayıcısı ilә әlaqәlәnir, -mı

4

, -sa

2

 elementlәri dә hәmin xüsusi-mürәkkәb polipredikativ 

vahidlәrin  әsas  hissәlәrinin  predikativ  mәrkәzinә  qoşulur.  Bununla  bәrabәr,  hәmin  bağlayıcı 

vasitә  vә  elementlәrin  fakultativliyi  burada  istisna  olunmur;  mәs.:  Azәrb.  Yadınızdadırsa, 

“Azәrbaycan  gәnclәri”nin  17  fevral  1983-cü  il  tarixli  nömrәsindә  “Silah  dostlarımı  axtarıram” 

sәrlövhәli yazı vә  şәkil dәrc olunmuşdu (“Azәrbaycan gәnclәri” qәzeti, 31 may 1983-cü il, s. 4); 

Yadındadırmı,  anan  sәni  bizә  gәtirmişdi.  (Danışıqdan);  Fәrrux  Yassarın  adından  yazılan  bu 

---