M. M. Musayev

105 

 

kimi  formalaşsa  belә,  bu  onları  frazeologizmlikdәn  cıxartmır.  Buna  görә  dә  türk  dillәrinin 

mürәkkәb  cümlә  sintsksisindә  әsas  komponentlәrinin  prediktiv  mәrkәzlәri  frazeoloji  birlәş-

mәlәrlә  ifadә  olunan  konstruksiyalar  subordinativ-subyekt  mәnalı  mürәkkәb  cümlәlәrin 

üslubi-sintaktik  variantları  kimi  öyrәnilmәlidir.  Frazeoloji  birlәşmәli  mürәkkәb  cümlәlәrin 

üslubi-sintaktik  variantlar  sәviyәsindә  izah  edilmәsinin  әsas  bir  sәbәbi  dә  tema-komponent 

kimi özünü göstәrәn frazeologizimlәrin polipredikativ vahidlәrdә daha sәrbәst işlәnmәsidir.  

B)  Әsas  komponent  öncә,  asılı  hissә  isә  sonra  işlәnir.  Bu  tip  xüsusi-mürәkkәb 

polipredikativ vahidlәrin tәrәflәrinin әlaqәlәnmәsindә “ki” bağlayıcısı özünü göstәrir. Burada 

da  hәmin  qrammatik-sintaktik  әlamәtin  fakultativliyi  istisna  olunmur.  Asılı  hissә  әsas 

komponentin işarә, qeyri-müәyyәn әvәzliklәri vә hәmin әvәzliklәrlә bәrabәr müxtәlif leksik-

qrammatik  elementlәrlә  ifadә  olunan  subyekt  xәbәrini  tamamlayır.  Mübtәda-xәbәr 

üzvlәnmәsinin  ikinci  tәrәfinә  aid  olur.  Bu  tip  subordinativ-subyekt  xüsusi-mürәkkәb 

polipredikativ  vahidlәr  әsas  komponentindәki  xәbәrin  quruluşuna  görә  iki  yerә  ayrılır.  

Subordinativ-subyekt  xüsusi-mürәkkәb  polipredikativ  vahidlәrin  hәmin  quruluşunda  әsas 

komponentin  xәbәri  sadә  olduqda  әvәzliklәrlә  vә  digәr  әvәzlik-zәrf  xarakterli  sözlәrlә  ifadә 

olunur.  Mürәkkәb  olduqda  birinci  tәrәfi  әvәzlik,  ikinci  komponent  isә  müxtәlif  kömәkçi 

leksik-qrammatik elementlәrdәn ibarәt olur.  

1) Әsas komponentin xәbәri işarә, bәzi  hallarda isә qeyri-müәyyәn әvәzliklәrdәn vә 

digәr әvәzlik-zәrf xarakterli sözlәrdәn ibarәt olur; mәs.: O  da budur ki, Qәdirin tapançasını 

tapıb ailәsinә vermәk lazımdır (Ә.Yusifoğlu. Düşmәnimin düşmәni, 1978, s. 99); Söz odur ki, 

haqqa  vara  (Atalar  sözü);  Qәribә  burasındadır  ki,  bu  mәlumatların  çoxunu  mәnә  hamıdan 

әvvәl Alxanov özü çatdırıb (F. Ağayev. İldırım ömrü, 1971, s. 40); Amma sәhvi  buradadır 

ki, haman vücudi-küllә iradә vә ixtiyar qәrar verir (M. F. Axundov. Әsәrlәri, II, 1961, s. 204-

205  );  Qorxum  bu  ki,  karü  bari-Bәrqa,  Eylәyә  bizi  cahanә  rüsva  (Mәsihi.  Vәrqa  vә  Gülşa, 

1977, s. 60 ); İmdi fikrim budurur kim, can sana qurban qılay (Kişvәri. Әsәrlәri, 1984, s. 114 

); Bütpәrәst andaq ki, bütün gәrgәc iman tapşurur (Yenә orada, s. 22 ); Aşiq oldur kim, qılar 

canan  fәda  canına  (M.  Fizuli.  Seçilmiş  әsәrlәri,  1988,  s.  174);  -Xanım,  bu  gәz  Bayandır 

xandan  buyruq  boylәdir  kim,  oğlu-qızı  olmayanı  tanrı  taala  qarğayıbdır,  biz  dәxi  qarğarız... 

(KDQ, 1962. s. 17 ) ; türk. Senden ricam sudur ki, bana ötekilerin, başkalarının nasıl insan eti 

yediklerini anlatsın. ‘Sәndәn xahişim budur ki, mәnә digәrlәrinin, başqalarının necә insan әti 

yediklәrini nağıl etsin’(N. Hikmet. Yeşil elmalar,1965, s.192 ); qaq. Eski gagauz adeti öle; isle 

---

106 

 

dostunu leezım buyuredesin evine bir ikrama. ‘Köhnә qaqauz adәti belәdir ki, gәrәk dostunu 

evinә qonaq dәvәt edәsәn’ (N. Babaoğlu. Bucak ecelleri, 1979, s.148); türkmәn.  –Niçigi şol, 

patyşa  ýedi  ýaşardan  ýetmiş  ýaşara  çenli,  wezir-wekili  bilen  bar  şaўyny  tutup,  awa-şikara 

gitdi,  galada  erkek  göbekliden  jandar  ýok,  oglum.  ‘Sәbәbi  budur  ki,  padışah  yeddi  yaşdan 

yetmiş yaşa qәdәr vәzir-vәkili ilә bütün hazırlığını görüb ova-şikara getdi, qalada heç bir kişi 

yoxdur, oğlum’ (Görogly,1958, s. 294); Mert oldur ki, bolsa köňli rehimli, Göwresi giň gerek, 

özi  pähimli  ‘Mәrd  odur  ki,  olsa  könlü  rәhmli,  Gövdәsi  gen  gәrәk,  özü  ağıllı’(Magtymguly. 

Saýlanan eserler, 1, 1983, s. 118 ); Derwüş oldur könli (bolgaý) dolu gam, özüni sagınsa, halk 

içre  adem  ‘Dәrviş  oldur  könlü  (olsa)  dolu  qәm,  özünü  saxlasa,  (olar)  xalq  içrә  adam’ 

(Döwletmämmet Azady. Wagzy-azat, 1962 s. 144 ).  

Yuxarıdakı  örnәklәrdәn  birindә  işlәnilәn  andaq//antaq  işarә  әvәzliyi  sözügedәn 

funksiyada qәdim türk abidәlәrinin dilindә dә özünü göstәrir. Aşağıda hәmin әvәzliklә işlәnәn 

xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrә  dair uyğun örnәklәr verilir. 

2) Әsas komponentin  xәbәri mürәkkәb quruluşda işlәnir. Sözügedәn xәbәrin birinci 

hissәsi “o, bu, orası, burası, elә, belә” vә s. işarә vә qeyri-müәyyәn әvәzliklәri ilә ifadә olunur.  

İkinci tәrәf isә  “deyil, demәk, ibarәt  idi” vә s. kömәkçi  leksik-sintaktik  vahidlәr, “idi, imiş” 

yarımçıq,  “olmaq”  kömәkçi  feillәrindәn  ibarәt  olur.  Әsas  komponentin  bu  cür  formalaşan 

“yarımçıq” isim-feli xәbәrlәri asılı  hissәdә konkretlәşir.  Bu tip subordinativ-subyekt  mәnalı 

mürәkkәb cümlәlәr daha çox Azәrbaycan vә qaqauz tükcәlәrindә  yayılmışdır;  mәs.: Üçüncü 

niyyәti  dә  bundan  ibarәt  idi  ki,  Şeyix  Әliyә  bir  cam  şәrbәtin  içindә  zәhәr  verilmәlidir  (F. 

Kәrimzadә. Xudafәrin körpüsü. 1982, s. 20); Bu qәribәlik ondan ibarәt idi ki, o artıq ğücünü 

itirmişdi  (Yenә orada);   Tәәccüblü  burası  idi  ki,  tarlada heç kim  görünmürdü (Danışıqdan); 

Sәnin dә muzdun bu olar ki, mәnim kimi bәy ilә qohum olarsan (Ü. Hacıbәyov. Arşın mal 

alan); Bә qәrәzi bu imiş ki, biz ona sitayiş edәk (M. F. Axundov. Әsәrlәri, 1, 1958, s. 262). )  

Qaqauz türkәcәsindә göstәrilәn tip mürәkkәb cümlәlәrin әsas komponentinin xәbәri 

sinkretik şәkildә işlәnir. Daha doğrusu, әsas komponentin xәbәrini әvәzliklәrlә “idi “ yarımçıq 

feli ifadә edir. Hәmin morfemlәrin arasına bitişdirici ünsür әlavә olunur vә ikincinin ilk saiti 

düşür. Azәrbaycan türkcәsindә bütöv bir morfoloji vahid kimi özünü göstәrәn vә әdәbi dildә 

tәdricәn normaya çevrilәn “elәydi, belәydi” vә s. formaları qaqaz tükcәsindә mövçud sintaktik 

konstruksiyaların  predikativ  mәrkәzini  formalaşdıran  әlamәt  kimi  artıq  reallaşmışdır;  mәs.  ; 

---