M. M. Musayev

111 

 

lüğәt  tәrkibinә  dil  daşıyıcılarının  müxtәlif  bölgә  dialektlәrinә  vә  ağızlarına  aid  olması  da  öz 

tәsirini göstәrir. Bu baxımdan hәmin dilin lüğәt tәrkibindә yerli dil özәlliklәri dә әks olunur. Belә 

yerli vә ya regional dil özәlliklәri isә dilçiliyin dialektolgiya sahәsindә öyrәnilir.  

Çağdaş türk dillәrinin lüğәt tәrkibinә daxil olan sözlәr mәnşә etibarilә iki qrupa bölünür: 

1. Türk mәnşәli sözlәr;  

2. Alınma sözlәr. 

Türk  mәnşәli  sözlәr  bu  günkü  türk  әdәbi  dillәri  vә  dialektlәrindә  bәzi  fonetik 

dәyişmәlәrlә bu vә ya digәr leksikoqrafik şәkillәrdә işlәnilmәkdәdir. Sözügedәn leksik tәbәqәni 

semantik mәzmununa görә üç qrupa bölmәk mümkündür: 1) ad bildirәn sözlәr; 2) keyfiyyәt vә 

kәmiyyәt bildirәn sözlәr; 3) hәrәkәt ifadә edәn sözlәr. 

Birinci qrupa insan adları, heyvan adları, qohumluq vә әqrәbalıq ifadә edәn sözlәr, bitki 

adları, ay, gün, hәftә, il adları vә әn müxtәlif özәl isimlәr vә s. daxildir. Mәsәlәn: adağ ‘ayaq’, 

gün, qara, quş, qız, söz, su vә s.  

Dilin lüğәt tәrkibindә ikinci qrupa daxil olan sözlәr kәmiyyәt vә keyfiyyәt özәlliklәrini 

bildirmәklә, üçüncü qrupa daxil olan sözlәr isә hәr hansı bir hәrәkәti vә fәaliyyәti ifadә etmәklә 

seçilir.  Mәsәlәn,  qәdim  türk  dilindәn  gәtirilәn  aşağıdakı  sözlәr  buna  parlaq  misal  ola  bilәr:  alp 

‘qәhrәman’, edgü ‘yaxşı’, eçi ‘böyük’ vә s.; ay- ‘demәk’, ur- ‘vurmaq’ vә s.  

Çağdaş  türk  әdәbi  dillәri  vә  dialektlәrinin  leksikasının  digәr  qismini  isә,  yuxarıda  da 

göstәrildiyi kimi, başqa qohum olmayan dillәrdәn tarixin әn müxtәlif dövrlәrindә vә bu gün dә dil 

әlaqәlәri  nәticәsindә  alınan  alınma  sözlәr  tәşkil  edir.  Sözügedәn  dillәrin  leksikası  vә 

leksikologiyası haqqında yazılmış bütün elmi-linqvistik işlәr isә elmi-praktik baxımdan, әsasәn, 

iki qrupa ayrılır:  

1) Ayrıca bir türk әdәbi dilinin vә ya dialektinin leksikası vә leksikasındakı müәyyәn bir 

semantik  anlam-mәna  sahәsini tәşkil  edәn söz  vә  kәlmә-ifadә  qrupu işıqlandırılır.  Hәr hansı  bir 

türk әdәbi dilinin leksik tәrkibindә omonimlik, sinonimlik, antonimlik, çoxmәnalılıq, yeni sözlәr, 

arxaik  vә  alınma  kәlmәlәr  çox  vaxt  hәm  leksik,  hәm  dә  leksikoloji  baxımlardan  bir  yerdә  vә 

hәrtәrәfli olaraq öyrәnilir. Türkoloji dilçilikdә leksika vә leksikologiyaya dair bu sәpgidә vә ya 

ayrı-ayrı türk dillәri üzrә yazılmış linqvistik işlәr böyük әksәriyyәti tәşkil edir.    

2)  Türk  dillәrinin  leksikologiyasına  nisbәtәn  onun  leksikası  türkoloji  dilçilikdә  

müqayisәli  olaraq  daha  geniş  öyrәnilmişdir.  Ancaq  hәr  iki  halda  türk  әdәbi  dillәrinin  vә  ya 

                                                                                                                                                              

 

---

112 

 

bütövlükdә Avrasya türkcәlәrinin leksikası vә ya ümumi lüğәt tәrkibi leksikoloji vә semasioloji 

özәlliklәrinә görә işıqlandırılmışdır.  

Belәliklә, ümumtürk dilinin vә ya türk әdәbi dillәrinin leksik vahidlәri çağdaş türkoloji 

bölmәlәrdә  әn  çox  uyğun  elmi-praktik  işlәrә  vә  filoloji-linqvistik  tәhsil  tәcrübәsinә  görә 

öyrәdilir. Onlar әsas linqvistik parametrlәri ilә indiyә qәdәr dә konkret olaraq göstәrilәn anlam-

mәna sahәlәrinә görә aşağıdakı kimi tәsniflәndirilir: 

1. Meteoroloji, tәbiәt hadisәlәri, mәnzәrә vә s. adları; 

2. Heyvan, maldarlıq vә s. bildirәn adlar; 

3. Bitki, bitkiçilik vә kәnd-fermer tәsәrrüfatına dair adlar;  

4. Qohumluq vә әqrәbalıq terminlәri vә insanın bәdәn orqnlarının adları;  

5. Ay, gün, hәftә vә s. adları; 

6. Kәmiyyәt vә keyfiyyәt ifadә edәn adlar vә ya isimlәr; 

7. Antropologiya vә adlar; 

8. Sosial әlaqәlәr, ticarәt, maddi mәdәniyyәt,  nәqliyyat  vә s. anlam-mәna sahәhәlәrini 

ifadә edәn sözlәr vә ya adlar;  

9. Feillәr mәnalarına görә müxtәlif leksik-semantik kateqoriyalara bölünür: 

9.1. Hәrәkәt feillәri: özbәkcә. uçmàk ‘uçmaq’; tatarca. çığu ‘çıxmaq’ vә s.  

 9.2.  Fәaliyyәt  vә  iş  ifadә  edәn  feillәr:  tatarca.  yasau  ‘düzәltmәk’,  yazu  ‘yazmaq’; 

Türkiyә türkcәsindә. sağmak, sürmek, suvarmak vә s. 

9.3.  Durum,  vәziyyәt  vә  hal  ifadә  edәn  feillәr:  Türkiyә  vә  Azәrbaycan  türkcәlәrindә. 

yatmaq//yatmak, oynamaq//oynamak vә s.  

9.  4.  Duymaq  vә  ya  hiss  etmәklә  meydana  çıxan  dәrk  etmә  feillәri  (Verba  sentiendi): 

Türkiyә  vә  Azәrbaycan  türkcәlәrindә.  görmәk//görmek,  eşitmәk//işitmek  vә  ya  duymak, 

sezmәk//sezmek, dadmaq//tatmak vә s.  

9.  5.  Görmә  feillәri:  Türkiyә  vә  Azәrbaycan  türkcәlәrindә.  baxmaq//bakmak,  seyr 

etmәk//seyr etmek vә s.  

9.  6.  Eşitmә  feillәri:  Türkiyә  vә  Azәrbaycan  türkcәlәrindә.  qulaq  asmaq, 

dinlәmәk//dinlemek vә s.  

9.7.  Nitq-danışıq  feillәri  (Verba  dicenti):  Türkiyә  vә  Azәrbaycan  türkcәlәrindә.  de-; 

başqırd.  ti-;  çuvaş.  te-;  xakas.  ti-;  qәdim  türk.  tä-//ti-,  ayt-  söylә-,  gop  et-,  danışmaq, 

anlatmaq//başa salmaq vә s. 

---

113 

 

Avrasiya  türkcәlәri  leksikasının  yuxarıda  sözügedәn  tәsniflәndirmә  әsasında  türkoloji 

dilçilikdә  müqayisәli  olaraq  öyrәnilmәsi  XX  yüzil  boyunca  davam  etmişdir.  Bәzi  linqvistik 

işlәrdә ya eyni bölgәdә yer alan iki türk dilinin (Axмeтьянoв 1978) vә ya digәr qohum olmayan 

bölgә  dillәri  ilә  birlikdә  qıpçaq  türk  dillәrinin  ümumi  leksikası  öyrәnilmişdir  (Axмeтьянoв 

1981;1989).  R.  Q.  Axmetyanovun  göstәrilәn  son  monoqrafik  araşdırmasında  dil  materialları 

yuxarıdakı  tәsniflәndirmә  әsasında  “Tәbiәt,  insan,  cәmiyyәt”  ümumi  tematik  mövzusuna  görә 

işlәnilmişdir.  Daha  doğrusu,  tәhlil  olunan  leksik  vahidlәr  hәmin  ümumi  tematik  mövzunun 

aşağıdakı anlam-mәna sahәlәri  üzrә  tәsniflәndirilmişdir:  “1) göy, kosmos, hava;  2) zaman, an, 

vaxt,  epoxa;  3)  relyef,  bitki,  nәbatat;  4)  arıçılıq;  5)  geodeziya;  6)  maldarlıq;  7)  at  vә  atçılıq;  8) 

xәstәlik, gigeniya, müalicә; 9) sosial hәyat; 10) köçmә, yerlәşmә, sakin olma, tikinti, mәnzil, ev; 

11) hәrbi tәşkilat, silahlanma; 12) ölçü vә böyüklüyün qiymәtlәndidrilmәsi; 12) sosial tәbәqәlәr” 

(Джaвaдoв.,  Муcaeв  1990:107).  Ümumtürk  dili  mәntiqi  vә  ya  onun  bir  bütün  olaraq 

adlandırması  әsasında  türk  dillәrinin  ümumi  vә  xüsusi  leksikasının,  hәtta  ayrı-ayrı  leksik 

vahidlәrinin  türkoloji  dilçilikdә  müqayisәli  vә  müqayisәli-tarixi  aspektlәrdә  öyrәnilmәsi  işi  isә 

XX yüzilin başlarından başlayaraq günümüzә qәdәr davam etmişdir (Кoрш 1909; Иcтoричecкoe 

рaзвитиe  лeкcики  тюркских  языков…,  1962;  Исследования  по  сравнительной  грамматике 

тюркских  языков…,  1962;  Тюркcкaя  лeкcикoлoгия  и  лeкcикoгрaфия…,  1971;  Дaнилoвa 

1972;  Муcaeв  1975  vә  s.).  Türk  dillәri  leksik  vahidlәrinin  leksik-semantik  quruluşu  vә 

etimologiyası Ural-Altay dillәri leksikasının özәlliklәri ilә hәm eyni kökdәn gәlәn qohum dillәr 

sәviyyәsindә müqayisәli-tarixi (Лигeти 1964; Oчeрки cрaвнитeльной лeкcикoлoгии aлтaйcкиx 

языков…, 1972), hәm  dә eyni  kökdәn gәlmәyәn dillәrin  әlaqәlәri  kontekstndә (Шeрбaк 1966) 

qohum olmayan dillәr olaraq müqayisәli öyrәnilmişdir.  

Türkoloji dilçilikdә türk dillәri vә dialektlәrinin leksikasının müqayisәli-tarixi yöntәmlә 

öyrәnilmәsinә, әcdad dil olan pratürkdә vә prototürkdә ümumtürk vә ya türkcә leksik vahidlәrin 

arxetiplәrinin  müәyyәnlәşdirilmәsinә  dair  yazılmış  әn  böyük  fundamental  әsәr  isә  1997-ci  ildә 

yayımlanmışdır.  Bu  әsәr  yuxarıda  sözügedәn  “Türk  dillәrinin  müqayisәli-tarixi  qrammatikası” 

(Сравнительно-историческая  грамматика  тюркских  языков  1984;  1986;  1988;  1997;  2002; 

2006) kitabının “Leksika” (1997) olaraq adlandırılan dördüncü cildindәn ibarәtdir. Әsәrdә әcdad 

türklәrin dialektlәrinin daşıyıcılarının yaşam vә mәşğuliyyәt sahәlәrini tәşkil edәn daxili vә xarici 

dünyanı  vә  tәbiәti  adlandıran  anlam-mәna  sahәlәri  vә  adların  açıqlanmaları  yer  almaqdadır. 

Başqa bir sözlә, әsәrdә әcdad türk dili dövrünә vә maddi mәdәniyyәtinә görә işlәnilәn min sözün 

---