141
1. İsimlәrin hallanması;
2. Sifәtin müqayisә dәrәcәlәri;
3. İsimlәrin düzәldilmәsi vә ya söz yaradıcılığı;
4. Say adları;
5. Әvәzliklәr;
6. Feil;
7. Feillәrin tәsriflәnmәsi;
8. Mәlum növ (passivum);
9. Feillәrin düzәldilmәsinә dair qeydlәr;
10. Feli sifәtlәr;
11. Zәrflәr;
12. Әdatlar;
13. Bağlayıcılar;
14. Nidalar.
Sözügedәn qrammatika kitabında 220 atalar sözü vә deyim dә yer almaqdadır ( Dilaçar:
1971).
Belәliklә, XIX yüzildәn etibarәn türk dili haqqına Hind-Avropa dillәrinin qayda-
qanunlarına әsasәn müxtәlif qrammatika kitabları sistemli olaraq yazılsa da, әrәb dilçilik
mәktәbinin әnәnәlәri türkoloji dilçilikdә XX yüzilin әvvәllәrinә qәdәr davam etmişdir. Hәmin
dövrdә Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәri baxımından türk dilindә yazılmış ilk qrammatika
kitablarından biri olmaq etibarilә Hüseyn Cahidin “Türkcә sәrf vә nәhv” adlı әsәri diqqәti çәkir.
Hәmin kitab özündәn sonrakı türkcә yazılan qrammatika kitablarının hazırlanmasında ciddi bir
elmi mәnbә rolunu oynamışdır (Cahit 2000: 9).
2.2.2.1. XIX yüzil vә XX yüzilin ilk qәrinәsindә әnәnәvi-tәsviri dilçilik yöntәmi ilә
yazılmış dil vә qrammatika kitabları
Sözügedәn dövrdә Avropada, Osmanlı İmeratorluğunda vә çar Rusiyasında hәm әrәb,
hәm dә latın mәnşәli dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn qrammatika kitabları yazılmış vә
müxtәlif etimoloji lüğәtlәr tәrtib olunmuşdur. Türk yazılı abidәlәrinin kәşf olunması vә deşifrә
olunaraq oxunması işi isә bütün dünyada hәmin dövrün başlıca filoloji-tarixi hadisәlәridәn biri
kimi qiymәtlәndirilmişdir (Кoнoнoв 1982: 12-108). Bununla bәrabәr, renesans dönәmindәn
142
sonrakı dünyada dilçilikdә gerçәklәşәn yeni elmi-filoloji axınların da türkoloji dilçiliyin
inkişafına çox böyük tәsiri olmuşdur. Mәhz hәmin tәsir nәticәsindә türk әdәbi dillәri vә
dialektlәri haqqında rus, fransız vә alman dillәrindә yazılmış daha әhatәli elmi-filoloji әsәrlәr
meydana çıxmışdır. Belә ki, türkoloji dilçilikdә müxtәlif dilli etimoloji lüğәtlәr tәrtib olunmuş,
geniş hәcmli tәsviri xarakterli qrammatika kitabları yazılmış vә digәr çox önәmli linqvistik
araşdırmalar aparılmışdır (Будагoв 1869, 1871; Radloff 1882; Aшмарин 1903; Катанoв 1903;
Deny 1921).
Sözügedәn türkoloji dilçilik әsәrlәri, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, başlanğıcda әn çox
tatar dili, türk-tatar dili, türk dili terminlәri ilә vә ya keçmiş Çar Rusiyasında yaşayan müxtәlif
türkdilli xalqların әdәbi dillәri vә dialektlәrinin adları ilә adlandırılmışdır. Rusiyanın elmi-filoloji
mәrkәzlәrindә hazırlanan türkoloji dilçilik әsәrlәri әsas etibarilә rus dilindә qәlәmә alınmışdır.
Qәrbi Avropada türk dillәri vә dialektlәrinә dair aparılan linqvistik işlәr isә daha çox alman vә
fransız dillәrindә yazılmışdır. Bununla bәrabәr, XIX yüzilin sonları vә XX yüzilin әvvәllәrindәn
etibarәn sözügedәn әsәrlәr müxtәlif türk әdәbi dillәrindә dә işıq üzü görmәyә başlamışdır. Belә
ki, Osmanlı, Azәrbaycan, qazax-qırğız, özbәk (cağatay) vә tatar türkcәlәrindә dә müxtәlif
mәzmunlu türkoloji dilçilik әsәrlәri vә daha çox qrammatika kitabları yayımlanmışdır (Kononov
1982: 109-129; Deny 1921; Cahit 2000 vb.).
Sözügedәn әsәrlәrdә әn çox türkoloji dilçiliyin fonetika, qrammatika, leksika,
leksikoqrafiya vә dil tarixinә aid olan aşağıdakı ümumi vә özәl mövzuları tәsviri vә tarixi-
müqayisәli yöntәmlәrlә işlәnilmişdir:
-Türk dili qrammatikasının әsas sәviyyәlәri vә ya şöbәlәri;
-Fonemlәrin, morfemlәrin, söz birlәşmәlәrinin vә qruplarının, cümlә quruluşlarının
fonetik vә fonoloji, morfoloji vә sintaktik özәliklәrinә görә müәyyәnlәşdirilmәsi;
- Lüğәt tәrkibinin vә ya sözlәrin, frazeologizmlәrin, atalar sözlәri vә mәsәllәrin leksik
vә leksikoqrafik olaraq tәsvir olunması;
-Qәdim türk dili abidәlәrinin vә ya mәtnlәrinin tәsbit olunması, oxunması, araşdırılması
vә hәrtәrәfli olaraq öyrәnilmәsi.
Sözügedәn dövrdә türkoloji dilçiliyә dair müxtәlif müәlliflәr vә yaradıcı kollektivlәr
tәrәfindәn hazırlanan vә yayımlanan kitabların içәrisindә Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin
ümumi qrammatikası” (1846), Otto Böthlinqkin “Yakut dili haqqında” (1851), “Altay dilinin
qrammatikası” (1869) vә P. M. Melioranskinin Qazax-qırğız dilinin qısa qrammatikası” (1894-
143
1897) adlı әsәrlәri xüsusi bir yer tutur. Çünki hәmin kitablar yuxarıda sözügedәn qrammatik
mövzuların öz dövründә müqayisәli vә tәsviri olaraq hәrtәrәfli öyrәnilmәsinә görә öncәki uyğun
әsәrlәrdәn seçilir. Türk dillәrinin fonetik quruluşunun әsas özәliklәri ilk dәfә olaraq hәmin
әsәrlәrdә işıqlandırılmışdır. Mәsәlәn, saitlәrin vә samitlәrin sıralanması, ahәng qanunu, dodaq
ahәngi, assimilyasiya, vurğu, hecalanma kimi fonetik qanunlar vә hadisәlәr haqqında geniş vә
sistematik mәlumat “Altay dilinin qrammatikası” vә P. M. Melioranskinin “Qazax-qırğız dilinin
qısa qrammatikası” kitablarında yer almışdır. Ümumtürk morfeminә, söz birlәşmәsi vә cümlә
quruluşlarına dair ümumi linqvistik tәsvirlәr vә nitq hissәlәrinin tәsnifi “Altay dilinin
qrammatikası”, “Qazax-qırğız dilinin qısa qrammatikası” kitablarında, Mirzә Kazım bәyin vә O.
Böthlinqkin yuxarıda göstәrilәn әsәrlәrindә öyrәnilmişdir.
2.2.2.1.1. Mirzә Kazım Bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası.
Azәrbaycan lәhcәsi ilә” (1846) adlı kitabı
Mirzә Kazım bәyin sözügedәn qrammatika kitabı üç bölmәdәn ibarәtdir:
1. Әlifba, hәrflәrin tәlәffüzü vә nitq hissәlәri olaraq isim, sifәt, say vә әvәzlik;
2. Feil, qoşma, zәrf, bağlayıcı, nida;
3. Söz birlәşmәsi vә digәr söz qrupları vә hәr cür söz vә cümlә birlәşmәlәri vә ya
sintaksis.
Bu әsәrdә öz dövrünün Osmanlı türkcәsi morfologiyası vә sintaksisinin quruluşu
Azәrbaycan türkcәsi vә tatar türkcәsnin vә onların müxtәlif dialektlәrinin uyğun dil sәviyyәlәri
ilә müqayisәli olaraq örnәklәrlә çox geniş tәsvir olunmuşdur. Kitab, tәbii ki, Hind-Avropa
dilçiliyi әnәnәlәrinә görә tarixi-müqayisәli vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә yazılmışdır. Ancaq
Mirzә Kazım bәy bir şәrqşünas vә öyrәndiyi dillәrin bilavasitә daşıyıcısı olduğu üçün sözügedәn
kitabında qәrb vә şәrq filologiyası әnәnәlәrindәn bir yerdә uğurla istifadә edә bilmişdir. Әsәrdә
Fransız dilçisi Joberin qrammatika vә sintaksis modeli әsas götürülmüşdür
27
. Ancaq sözügedәn
modelin türk dillәrinin sintaktik quruluşunun tәsvir olunmasında әsas götürülmәsi sonralar
türkoloji dilçililikdә yanlış tәsniflәndirmәlәrә, uzun vә mәzmunsuz mübahisәlәrә yol açmışdır.
27
Ancaq Joberin cümlәlәrin sintaktik quruluşuna dair nәzәri görüşlәri ümumtürk dilinin bәzi qrammatik qaydalarının
Mirzә Kazım bәy tәrәfindәn tәsvir edilmәsindә yetәrli olmamışdır. Çünki Joberin görüşlәri bir flektiv dil olan
fransızcanın sintaktik quruluşuna görә irәli sürülmüşdü vә hәm flektiv, hәm dә aqqilütinativ quruluşlu dillәrin
materiallarına әsaslanmırdı. Bir sözlә, hәmin görüşlәr tipoloji-müqayisәli sәciyyә daşımırdı.