M. M. Musayev

242 

 

tәbii insan dilindә öz әks-sәdasını tapır, yәni sözün әsl mәnasında dildә simvollaşır, sistemlәşir, 

mücәrrәdlәşir  vә  konkretlәşir.  Buna  görә  dә  dәyişәn,  yenilәşәn  sosial  elmlәrin  başında,  bizcә, 

dilçilik  elmi  gәlir.  Vә  hәmin  elmin  müxtәlif  qolları  içәrisindә  isә  dünyanın  dil  xәritәsinin 

semiotik  vә  konseptual  olaraq  işarәlәnmәsindә  yazılı  vә  şifahi  mәtnlәşmәlәrlә  yer  tutan  mәtn 

linqvistikası sahәsi seçilir. 

Bu  gün  bütün  bunlara  bağlı  olaraq  dilçilik  elminin  tәdqiq  vә  tәdbiq  olunan  sahәlәri 

getdikcә  genişlәnir.  Daha  doğrusu,  hәmin  elm  sahәsinin  yuxarıda  göstәrilәn  retrospektiv, 

prospektiv,  perspektiv  vә  interospektiv  araşdırma  aspektlәri  orijinal  konseptual-semantik 

yönümlәri  vә  informasiya  texnologiyaları  vә  kompüter  dilçiliyi  proqram  yazılımı  sistemlәri  ilә 

ortaya çıxır. Ümumi müqayisәli dilçiliyin bu gün hәmin sistemlәrlә tәkmillәşdirilәn müqayisәli vә 

ya  kontrastiv-qarşılaşdırmalı  vә  müqayisәli  vә  ya  konfrontativ-tutuşdurmalı  metodları  isә  

yenidәn müәyyәnlәşdirilir. 

Mikromәtn  vә  makromәtnin  qurucu  mәtnlinqvistik  vasitәlәri  hәm  ayrı-ayrı  konkret 

dillәrin,  hәm  dә  müqayisә  olunan  müxtәlif  sistemli  vә  qohum  dillәrin  materialları  ilә 

müәyyәnlәşdirilir.  Bir-birinә  әn  yaxın  qohum  olan  türk  dillәrindә  dә  mәtnyaratmada  özünü 

müxtәlif  anaforik,  kataforik  vasitәlәr,  tәkrarlar,  deyktik  elementlәr  vә  s.  göstәrilir.  Bunlar 

konfrontativ-tutuşdurmalı metodla  prospektiv//retrospektiv  vә perspektiv//inrerospektiv  sәciyyәli 

binar  aspektlәr  vә  ya  artıq  ierarxik  xarakterli  tәk  bir  tәdqiqat  istiqamәtindә  öyrәnilir.  Hәmin 

istiqamәtdә sinxronik-diaxronik sәciyyәli tәdqiqatların davam etdirilmәsi tarixi-müqayisәli vә ya 

müqayisәli-tarixi  dilçiliyin  pra-,  protodil  dil  sәviyyәlәrinin  canlandırılması  işlәrinin  konkret 

nәticәlәndirilmәsinә gәtirib çıxarda bilәr.  

MSB-nin  tәdqiqi  yuxarıda  haqqında  nisbәtәn  daha  geniş  bәhs  edilәn  funksional 

qrammatika  anlayışının  açıqlanması  ilә  dә  sıx  bağlıdır.  Çünki  MSB  bir  dil-danışıq  vә  

kommunikativ  bütünlәşmә  hadisәsi  olaraq  funksional  qrammatika  anlayışı  ilә  eyni  bir  elmi-

linqvistik  müstәvidә  öyrәnilir.  Buna  bağlı  olaraq  dәrsliyimizdә  MSB-nin  tәdqiqinin  funksional 

xarakterli  әdәbiyyatşünaslıq,  üslubiyyat  vә  semiotika  elmlәri  ilә  retprospektiv,  interospektiv  vә 

prospektiv  sәciyyәli  әlaqәlәri  üzәrindә  ayrıca  olaraq  durulur.  Hәmin  әlaqәlәrin  linqvistik 

sәciyyәli  mәtnyaratma  qurucuları  konseptual-funksional  qrammatika  anlayışı  kontekstindә  vә 

dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn üst vә alt qavramlara vә kateqoriyalara әsasәn “dәrk olunma, 

şüur  vә  tәfәkkürün  koqnitiv  müstәvisi”ndә  işıqlandırılır.  Bu  kontestdә  sözügedәn  әlaqәlәrin 

mәtnyaratma arxitektonikası isә әn çox Azәrbaycan vә qismәn dә digәr türk әdәbi dillәrinin bәdii 

---

243 

 

mәtnlәrindәn  gәtirilәn  konkret  örnәklәrә  әsasәn  müәyyәnlәşdirilir  (Abdullayev.,  Mәmmәdov., 

Musayev… 2012: 266-274). 

3.1. Türk mәtninin әdәbi-linqvistik tәhlili 

Türk  әdәbi  dillәrindә  yazılan  müxtәlif  әdәbi-bәdii  mәtnlәrin  әnәnәvi-filoloji  elmlәrin 

klassik  prinsiplәrinә  görә  araşdırılması  vә  öyrәnilmәsi  bütün  cidd-cәhdiylә  bu  gün  dә  davam 

etdirilmәkdәdir. Özәlliklә dә tarixi mәtnlәrimizin әdәbi-tәnqidi nüsxәlәri hәlә dә klassik filoloji-

tekstoloji prinsiplәrә görә hazırlanmaqdadır. Bәzәn hәmin mәtnlәrdә hәr hansı bir sözün oxunuşu 

aylarla  vә  illәrlә  sürәn  “qısır  mübahisә”lәrә  (Seçdirmә  bizimdir-M.  M)  sәbәb  olur.  Ancaq  türk 

әdәbi  dillәrindә  vә  ya  xarici  dillәrdә  türk  dillәrinә  vә  dialektlәrinә  dair  yazılmış  olan  tarixi 

sәciyyәli bütün mәtnlәrin әdәbi-tәnqidi nüsxәlәri bu gün artıq, demәk olar ki, hazırlanmışdır. Bu 

baxımdan  görkәmli  türkoloq-dilçi,  professor  Әhmәd  Bican  Әrcilasunun  sözügedәn  tekstoloji 

xarakterli  araşdırma-öyrәnilmә  yönümü  vә  yöntәmi  haqqında  söylәdiklәri  çox  ibrәtamizdir.  O 

qeyd  edir  ki,  indi  artıq  klassik  tekstoloji  üsullarla  әdәbi-tәnqidi  nüsxәsi  hazırlanacaq  tarixi 

mәtnimiz, demәk olar ki, qalmamışdır. Buna görә dә mövcud әdәbi-tәnqidi nüsxәlәri hazırlanmış 

tarixi  mәtnlәrimizin  bundan  sonra  yeni  әdәbi-linqvistik  yönüm  vә  yöntәmlәrlә  öyrәnilmәsi 

haqqında çox ciddi fikirlәşmәk lazımdır (Ercilasun 2009: 143-145). 

Türk  Cümhuriyyәtlәri  universitetlәrindә  keçilәn  “Mәtnin  linqvistik  tәhlili”  kurslarında  

әdәbi  mәtnlәrdә  fonemlәr,  morfemlәr,  sintaksemlәr,  leksemlәr  vә  frazemlәr  әnәnәvi-tәsviri 

dilçilik metodları ilә müәyyәnlşdirilir, tekstemlәrә isә çox vaxt heç toxunulmur. Halbuki, çağdaş 

filologiya  elmindә  müxtәlif  dillәrdә  yazılan  bәdii  mәtnlәrin  funksional  vә  koqnitiv-konseptual 

yönüm  vә  yöntәmlәrlә  aparılan  әdәbi-linqvistik  tәhlili  getdikcә  daha  geniş  bir  miqyasda 

yayılmaqdadır. Hәmin yönüm vә yöntәmlәr artıq univesitet praktikasında da tәtbiq olunmaqda vә 

bәdii  mәtnlәrin  öyrәnilmәsindә  әsas  elmi-praktik  yönüm  vә  yöntәmlәr  olaraq  özünü 

göstәrmәkdәdir (Aktaş 2000; 

Поповская-Лисоченко2006) 

Bu  gün  әdәbi-bәdii  mәtnlәr  ya  sadәcә  әdәbiyyatşünaslıq  vә  ya  sadәcә  dilçilik  elmi 

baxımından  öyrәnilmir.  Hәmin  mәtnlәr  çağdaş  filologiyada  hәm  dilçilik,  hәm  dә 

әdәbiyyatşünaslıq  elmlәri  baxımından,  başqa  bir  sözlә,  ümumi  filoloji-linqvistik  vә  әdәbi-bәdii 

özәlliklәrinә  görә  çox  vaxt  da  müştәrәk  olaraq  öyrәnilir.  Mәtnlәr  әdәbiyyatşünaslıq  elmi 

baxımından  öyrәnilәrkәn  onların  konkret  linqvistik  özәlliklәrinin  vә  mәtnlinqvistik 

kompozisiyasının  açıqlanmasına  da  geniş  yer  verilir.  Vә  ya  әksinә.  Buna  görә  dә  mәtn 

nәzәriyyәsi vә әdәbiyyatşünaslıq elmlәrinin daha әn qәdim dövrlәrdәn bәri gerçәklәşәn “ritorika 

---