«Magistratura Mərkəzi» Əlyazması hüququnda
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
8 səhvlərin aşkara çıxarılması və qiymətləndirilməsi auditin aparılması zamanı tətbiq edilən analitik proseduraların nəticəsi kimi çıxış edir. Bir sıra hallarda auditor proseduraları analitik proseduralar vasitəsilə əvvəlcədən müəyyən olunmuş faktların təsdiqinə yönəldilir. Bu zaman, audit prosesində istifadə olunan analitik proseduraların tətbiqi qaydaları müxtəlif ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, auditor yoxlamalarının həyata keçirilməsi prosesində analitik proseduraların tətbiqinin zəruriliyi və onun mexanizmi Amerika ictimai diplomlu mühasiblər institutu tərəfindən 1988-ci ildə müəyyən edilmiş 56 saylı audit standartı (SAS №56) əsasında tənzimlənir. Fikrimizcə, həmin standart və onun tətbiqi qaydaları auditor yoxlamalarının ölkə təcrübəsində də müvəffəqiyyətlə istifadə edilə bilər. Xarici təcrübənin öyrənilməsi və audit standartlarının hazırlanmasında istirak edən mütəxəssislərin tədqiqatları auditin həyata keçirilməsi prosesində analitik proseduraların tətbiqini mütləq şərt sayır. Beynəlxalq təcrübədə geniş tətbiq olunan SAS №56 audit standartlarına görə analitik proseduralar maliyyə və qeyri-maliyyə xarakterli məlumatlar arasında ehtimal olunan nisbətlərin öyrənilməsini və auditor tərəfindən müəyyən edilmiş məbləğlə faktiki məbləğin müqayisəsi əsasında maliyyə informasiyalarının qiymətləndirilməsi nəzərdə tutur. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, auditin bir neçə konkret məsələsinin həlli prosesində tətbiq olunan analitik proseduralar lazımi miqdarda sübutları və faktları əldə etməyə imkan verir. Lakin, əksər hallarda analitik proseduraların tətbiqi ilə yanaşı auditin konkret nəticələrini təsdiq edən faktların əldə edilməsi məqsədilə əlavə informasiyaya ehtiyac yaranır. Həmin informasiyanın tədqiqi uçot sistemi vasitəsilə əks etdirilmiş məlumatların tamlığı, doğruluğu və qanuniliyi barədə auditorun rəyini təsdiq edir. Belə bir şəraitdə analitik proseduraların nəticələrinə inam auditin aparılmasında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin tələblərinə riayət edilməsi, auditor yoxlamalarının və digər auditor xidmətlərinin keyfiyyətli həyata keçirilməsi, aşkar edilmiş bütün nöqsanlar, mühasibat uçotunun aparılması və hesabatların tərtibi ilə bağlı səhvlər haqqında sifarişçinin rəhbərliyinə məlumat verilməsi kimi faktorlardan asılıdır. Bundan başqa, auditin beynəlxalq normativləri çərçivəsində analitik proseduraların nəticələrinə inam dərəcəsinin aşağıdakı amillərdən asılı olduğu xüsusi vurğulanır: 1)
9 hesabat göstəricilərinin kəmiyyət baxımından maddiliyi; 2) auditor yoxlamaları zamanı istifadə olunan analitik proseduraların tətbiqi alqoritminin mövcudluğu; 3) analitik proseduraların tətbiqindən alınan nəticələrin dəqiqliyi. Nəzəriyyə və praktikada əksər auditorlar analitik proseduraların yerinə yetirilməsi nəticəsində əldə edilmiş informasiyanın kifayət qədər əsaslı və real olmadığını iddia edir. Bununla əlaqədar olaraq, audit prosesində auditorlar əsas diqqəti yenidən hesablama, baxış, təsdiqetmə və sənədləşdirmə kimi proseduralara yönəldir və onların fikrincə son nəticədə məqbul informasiya əldə olunur. Bəzi hallarda audit zamanı mühasibat uçotunun aparılması və hesabatların tərtibi ilə bağlı nöqsanlar haqqında faktların əldə
edilməsi məqsədilə müxtəlif auditor
proseduralarının həyata keçirilməsinə çoxlu vaxt sərf olunur. Fikrimizcə, mühasibat və maliyyə hesabatlarını diqqətlə nəzərdən keçirməklə buraxılmış nöqsan və çatışmazlıqlar haqqında obyektiv informasiya əldə etmək mümkündür. C.Robertsonun «Audit» əsərində Amerika ictimai diplomlu mühasiblər institutu tərəfindən aparılan tədqiqatdan misal gətirilir. Auditorların fikrincə, audit zamanı tətbiq olunan analitik proseduralar 27,1% səhvin aşkar edilməsinə və 18,5% proqnozlaşdırılmasına kömək göstərir. Bütövlükdə götürdükdə «qeyri-dəqiq» proseduralar 45,6% səhvi aşkar edir. Qaydaya görə həmin proseduralar auditor yoxlamalarının ilkin mərhələsində həyata keçirilir. Fikrimizcə, audit zamanı sonrakı proseduraların müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi yoxlamaların ilkin mərhələsində tətbiq olunan analitik proseduraların nəticəsindən birbaşa asılıdır. Buna misal olaraq auditor yoxlamalarının ilkin mərhələsində həyata keçirilən baxış prosedurasını misal göstərmək olar. Aydındır ki, bu prosedura analitik proseduraların yerinə yetirilməsi zamanı aşkar edilməsi mümkün olan səhvlərin müəyyən olunmasına təminat vermir. Bundan başqa, analitik proseduralar sözün dar mənasında ilkin sənədlərə, sintetik və analitik uçot reqistrlərinə əsaslanan müfəssəl proseduralara nisbətən ucuz başa gəlir. Lakin, təcrübədə «dəqiq» informasiya təqdim edən bəzi proseduraların nöqsan və çatışmayan cəhətləri mövcuddur. Yerinə yetirilən audit işinin mürəkkəblik dərəcəsi ilə auditorların ixtisas səviyyəsinin uyğun gəlməməsi, ilkin sənədlərdə, uçot registrlərində və maliyyə hesabatlarında əks etdirilmiş məlumatlarla yoxlamaya 10 təqdim olunmuş informasiya arasında fərqin mövcudluğu kimi faktlar buna misal göstərilə bilər. Məlumdur ki, analitik proseduralardan auditor yoxlamalarının müxtəlif mərhələlərində (planlaşdırma; yoxlamaların aparılması; auditor rəyinin hazırlanması) istifadə olunur. Lakin, analitik proseduraların məzmunu auditin həyata keçirilmə mərhələlərindən asılı olaraq dəyişə bilər. SAS 56 saylı «Analitik proseduralar» (AU, 329-cu bölmə) adlı auditor standartları haqqında əsasnamədə auditor yoxlamalarının planlaşdırılması prosesində analitik proseduralardan istifadə zəruri tələb kimi irəli sürülür. Ona görə də auditor audit zamanı sifarişçinin biznes fəaliyyətinə, analitik və sintetik hesablar üzrə qalıqların dəyişməsinə, işgüzar əməliyyatlara və təsərrüfat subyektləri üçün tipik olmayan əlaqələrə xüsusi diqqət yetirir. Bundan başqa, faktiki məlumatların ötən ilin informasiya və cari ilin biznes-plan göstəriciləri ilə müqayisəsi əlverişli və əlverişsiz meyllərin, standartdan kənarlaşmaların, maliyyə və investisiya fəaliyyətinin xüsusiyyətlərinin aşkara çıxarılmasında auditorun işini asanlaşdıra bilər. Məhz bu baxımdan, sifarişçinin və iqtisadiyyatın eyni sahəsində fəaliyyət göstərən oxşar firmaların maliyyə və investisiya fəaliyyətinin nəticələrinin müqayisəsi planlaşdırma mərhələsi üçün zəruri analitik prosedura hesab olunur. Məlumdur ki, bazar münasibətləri şəraitində təşkil olunan auditin planlaşdırma mərhələsində həyata keçirilən analitik proseduraların başlıca vəzifəsi mühasibat və maliyyə hesabatlarında faktiki səviyyədən fərqlənən göstəricilər əks etdirilmiş bölmələrin müəyyən edilməsi sayılır. Fikrimizcə, analitik proseduraların köməyi ilə sifarişçinin istehsal və kommersiya fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq və maliyyə informasiyalarının formalaşması sahəsində yaranan problemləri, eləcə də auditor riskinin səviyyəsini müəyyən etmək mümkün olur. Bundan başqa, planlaşdırma mərhələsində həyata keçirilən analitik proseduralar sifarişçinin istehsal və kommersiya fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini başa düşməyə, potensial riskin səviyyəsini aşkara çıxarmağa, faktiki materialların əldə olunması üçün istifadə ediləcək auditin digər proseduralarının xarakterini, vaxt çərçivəsini və dərinliyini müəyyən etməyə imkan verir. Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|