MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 63 mövqeyi, siyasi vəziyyəti, məşrutiyyətdə yeri və rolu (konstitusiyalı quruluş uğrunda mübarizədə), ədəbiyyatı, dili və s. məsələlərdən bəhs edir. M.Ə.Rəsulzadə İran azərbaycanlılarının səsini geniş türk dünyasına çatdırmaq üçün əlindən gələni etmişdir. O, müsəlman dünyasının böyük mütəfəkkiri, islam modernizminin banisi C.Əfqanidən milliyyət haqqında yeni fikirlər mənimsəyərək, onun «Milli birlik fəlsəfəsi» əsərini farscadan türk dilinə tərcümə edib «Türk yurdu» jurnalında nəşr etdirmiş, bu əsərin təsiri ilə də xalqımızın məişətindən bəhs edən «Acı bir həyat» əsərini yazmışdı. 1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi münasibəti ilə çar tərəfindən elan edilən amnistiya siyasi məhbuslara da aid edildi. Bundan istifadə edən Rəsulzadə Bakıya döndü və "Müsavat"a daxil olaraq tezliklə liderliyi ələ aldı. «Müsavat»ın yaranmasında da M.Ə.Rəsulzadənn müəyyən təsiri rolu olub. M.Ə.Rəsuloğlu bununla bağlı yazır: «1911-ci ilin son baharı idi. Arkadaşların gizli toplantı və müşavirə yeri olan rəhmətlik Kazımzadə Abbas bəyin mağazasının arxa odasında Abbas bəylə bərabər otururduq. Arkadaşlarmızdan mərhum Tağı Nağıoğlu içəri girdi və bizə: «Gürcülərin, ermənilərin və rusların siyasi partiyaları vardır. Bizim nədən bir partiyamız olmasın, biz də bir partiya quralım»- dedi. Bir neçə gün müzakirə və müşavirədən sonra "Müsavat" Partiyasını qurmağa qərar verdik. Zatən mərhum Rəsulzadə Emin bəy də o tarixlərdə, bulunduğu İstanbuldan bizlərə siyasi bir təşəkkülə ehtiyac olduğu haqqında yazılar yazmaqda idi» (110, s.10). 1913-1915-ci illərdə Rəsulzadə siyasi fəaliyyəti ilə yanaşı, ədəbi-publisistik yaradıcılığını da davam etdirib. «Yeni www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 64 64 lisançılar və türkçilər», «Dil ictimai mühüm bir amil» və başqa məqalələrində o, Azərbaycan-türk dilini göz-bəbəyi kimi qorumağı xalqının qarşısında ən mühüm problem kimi qaldırıb. Bundan başqa, o, proletar ədibi M.Qorkinin «Ana» əsərindən bir parçanı Azərbaycan dilinə tərcümə edərək çap etdirib (22). 1914-cü il sentyabrın 16-da şair, yazıçı və jurnalist Əlabbas Müznibin redaktorluğu ilə ədəbi-ictimai, iqtisadi, tarixi və siyasi jurnal olan «Dirilik» məcmuəsinin birinci nömrəsi çapdan çıxıb. 1914-cü ildə yazdığı «Milli dirilik» adlı məqaləsində M.Ə.Rəsulzadə din, dil, mədəniyyət məsələlərinə xüsusi yer ayıraraq onların geniş şərhini verib (53). M.Ə.Rəsulzadə milli məsələyə dair öz mülahizələrini 1914- 1917-ci illərdə çap etdirdiyi «Milli dirilik», «Dirilik nədir?», «Kənd məktəbləri və müəllimsizlik», «Məktəb və mədrəsə», «Getdiyimiz yol», «Bizim ehtiyaclarımız» və b. məqalələrində şərh edib. Bu dövrdə çar Nikolay Qafqaz müsəlmanlarına bir sıra güzəştlərə getdi. Belə güzəştlərdən biri də «Açıq söz» qəzetinin nəşri idi. Qəzetin ilk sayı 1915-ci il oktyabrın 2-də işıq üzü gördü. M.Ə.Rəsulzadə yazır ki, bu qəzet «Müsavat»ın orqanıdır. ««Açıq söz» ilk dəfə olaraq o vaxta qədər Qafqaziya müsəlmanı və yaxud tatar deyilən xalqın türk olduğunu sərahət və israrla meydana atmış və bu xüsusda hərb senzoru ilə mübarizə etmək zərurətində qalmışdı» (108, 17). 1917-ci ildə o, özünün «Cəmaət idarəsi» və «Bizə hansı hökumət faydalıdır?» kitablarını çap etdirib. Həmin il Rəsulzadənin redaktorluğu ilə «Qardaş köməyi» jurnalı çap olunub. 1917-ci il mayın 1-dən 11-dək Moskvada Ümumrusiya Müsəlmanlarının I qurultayı keçirilib. Rəsulzadə Bakıda irəli www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 65 sürdüyü milli-ərazi federasiya prinsipləri əsasında yaradılmış demokratik respublika ideyasını burada da qaldırıb. Onun irəli sürdüyü milli-məhəlli muxtariyyət ideyası 271 səsə qarşı 446 səslə qəbul edilib (28, 33). Onun qurultayda etdiyi məruzə Əhməd Salikovun çıxışı ilə birlikdə «Şəkli idarə haqqında iki baxış» adı altında çap olunub. 1917-ci ilin oktyabrın 26-dan 31-ə qədər 500 nümayəndənin iştirakı ilə Bakıda təntənəli surətdə keçirilən «Türk Ədəmi- Mərkəziyyət Partiyası– Müsavat»ın I qurultayında M.Ə.Rəsulzadə Mərkəzi Komitənin sədri seçilib. 1917-ci ilin payızında o, Azərbaycan və Türküstanı Rusiya parlamentində millət vəkili kimi təmsil edib. 1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya Seymi daxili fraksiyaların çəkişmələri nəticəsində ləğv olundu. Mayın 27-də Seymin fraksiyasına daxil olan müxtəlif partiyaların üzvlərindən ibarət olan Azərbaycan Milli Şurası yarandı. Zaqafqaziya Seymində təmsil olunan Azərbaycanın nümayəndə heyətinə M.Ə.Rəsulzadənin başçılıq etməsinə, Azərbaycanda təmsil olunan bütün milli və onlara yaxın qurumlar, partiyalar razılıq vermişdi. Onun Milli Şuraya sədr seçilməsinə 4 partiyadan yalnız «İttihad» əleyhinə səs verib. «Müsavat», Müsəlman Sosialist Bloku və Müsəlman Sosial-Demokrat-Menşeviklər və "Hümmət" lehinə səs veriblər. «Gizli səsvermə yolu ilə 22 səs çoxluğu qazanan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan Milli Şurasının başçısı seçilir» (84, s.79). Onun başçılıq etdiyi "Müsavat" Partiyası Azərbaycanın müstəqilliyini birmənalı surətdə irəli sürüb. Azərbaycanın müstəqilliyini bəyan edən Milli Şura Xalq Cümhuriyyəti dövründə də mühüm rol oynayıb. Əslində M.Ə.Rəsulzadənin sədri olduğu Milli Şura öz dövrü üçün ölkənin ən yüksək Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|