Mavzu: musiqa o‘qitish nazariyasi metodikasi kursi reja

TARIFI: “ BOLALARNING MUSIQAGA QIZIQISHINI UYG’OTISH, MUSIQA, QO’SHIQ ORQALI TASHQI OLAMNI IDROK ETISH .”
KIRISH:
O’qituvchining asosiy vazifasi - bolalarning musiqaga qiziqishini uyg’otish, musiqa, qo’shiq orqali tashqi olamni idrok etish. Musiqa tinglash faoliyatini dars jarayonida amalga oshirish.
ISHNING MAQSADI: boshlang’ich sinf o’qituvchilariga musiqa fanini o’rgatishdagi pedagogik tajribalarni umumlashtirish, bu boradagi uslubiy ishlanmalar bilan tanishish. Taklif etilayotgan metodikaning asosiy g’oyasi shundan iboratki, boshlang’ich maktabda qo’shiqni o’rganishdan oldin o’quvchilar uni tinglash faoliyati va musiqiy ekspressivlik yordamida qismlarga ajratish taklif etiladi. Shu bilan birga, his-tuyg’ular, e’tibor, eshitish kuzatuvi faollashadi. Buning yordamida qo’shiq ustidagi ish va uning ijrosi yanada ifodali, badiiy hissiyotli ijro etiladi. Tadqiqot materiallari va usullari. Maqolada badiiy-pedagogik, shaxsiyatga yo’naltirilgan yondashuvlar, hissiy intellekt nazariyasi qo’llaniladi. Tadqiqot usullari - musiqa savodxonligini o’rgatish tajribasini tahlil qilish va umumlashtirish. Musiqiy savodxonlikdagi nazariy bilimlar, amaliy ko’nikmalar musiqa tinglash bilan chambarchas bog’liq bo’lib, tinglangan asarlarni tahlil qilishga yordam beradi. Musiqa darslari oʻquvchilarni bilim olishlariga va tafakkur qilishlariga oʻz ta’sirini koʻrsatadi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida musiqa darslari haftasiga bir marotaba boʻlib oʻtadi. Ana shu musiqa darslarining oʻzida bolalar bir necha faoliyat turlari bilan shugʻullanishadilar. Musiqa, avvalo, bolalarda badiiy estetik didni, axloq –odobni etikani) tarbiyalaydi. Musiqa darslarida musiqa savodi, xor boʻlib kuylash, musiqa tinglash, ijodkorlik kabi faoliyatlar birin ketin uzviy bogʻliqlikda olib boriladi. Shularni ichida “Musiqa tinglash” faoliyati, ayniqsa, oʻquvchini fikr qilishga chorlaydi. Bu faoliyatda musiqa oʻqituvchisi oʻtilayotgan mavzuga asoslanib oʻquvchilar tinglashlari uchun kerakli musiqa asarini musiqa cholgʻusida ijro etib beradi yoki darsda foydalanilayotgan texnik vosita orqali oʻquvchiga qoʻyib eshittiradi. Masalan: oʻrta sinflarda oʻzbek mumtoz musiqasi mavzusidan oʻquvchilarga ashula, maqomlarni eshittirb uni birgalikda tahlil qilishadi. Aynan shu jarayon oʻquvchi shaxsi intellektini rivojlantirishga katta hissa qoʻshadi. Ya’ni oʻquvchilar musiqani idrok qilishga oʻrganishadi. Musiqa darsning barcha bo’limlarini (qo’shiq aytish, musiqa tinglash, musiqiy savodxonlik) ajralmas tabiiy bog’liqligigina to’laqonli musiqiy rivojlanishni ta’minlaydi. Musiqashunos metodist lar ta’kidlaganidek: "Kichik maktab yoshi o’quvchilarning barcha keyingi ijodiy rivojlanishi istiqbollarini belgilab beruvchi eshitish nazorati qobiliyatini shakllantirishning eng sezgir davri hisoblanadi". Tinglash uchun musiqa asari ustida ishlashni shartli ravishda to’rt bosqichga bo’lish mumkin: o’qituvchining kirish so’zi, suhbat va tinglashdan keyin tahlil qilish va so’ngras asarni qayta tinglash. O’qituvchining kirish nutqi o’quvchilarga asarlarni tushunishga, ularni qiziqtirishga va tinglashga tayyorlashga yordam berishi kerak. Bu qisqa, yorqin, qiziqarli bo’lishi kerak. O’qituvchi musiqiy asar mazmunini ochib beradi, qo’shiq matnini so’zlarni o’quvchilarga tushuntiradi. Ba’zan hatto musiqiy asarning nomini ham tushuntiriladi. Masalan: Chet el kompozitorlari ijodi mavzusida Iogann Sebastyan Baxni yozgan polifoniya va fugalari ham juda katta ijobiy ta’sirga egaligini koʻramiz. Uning koʻp ovozlik asari, diqqatni jamlashga va har bir ovoz oʻz mazmuniga egaligi, u ovozlar birlashib butun bir murakkab asarni tasvirlashga xizmat qilganini kuzatamiz. Musiqa tinglash faoliyatida oʻquvchilar berilgan musiqiy asar haqida, dastlab, musiqaning kayfiyatini, musiqiy tovushlarni past balandligini, ritmini, tembrini idrok qilishni oʻrganishadi. 1Song asarning mazmuni umumiy xulosada oʻqituvchi bilan birgalikda tahlil qilinadi. Aynan shu jarayonlar oʻquvchi shaxsi intellektini Betxovenning “Menuet”ini tinglashdan oldin, biz menuet eski fransuz raqsi, silliq, nafis, deymiz. Uning harakatlari kamon va chayqalishda qurilgani. Norvegiyalik bastakor E. Grigning "Kobold", "Elflar raqsi"ning tinglash dasturiga kiritilgan qismlariga, shuningdek, kobold kichik o’rmon ruhi, yaramas va kulgili ekanligini tushuntirish kerak. Elflar osongina va chiroyli raqsga tushadigan, guldan gulga uchadigan ajoyib mavjudotlardir. Ba’zan o’qituvchining kirish so’zi o’quvchilar e’tiborini qaratadigan, ularni diqqat bilan tinglashga va musiqa rivojlanishini kuzatib boradigan savollar bilan almashtiriladi. Masalan: kompozitor D.Kabalevskiy “Masxarabozlar” asarida qanday kayfiyatni ifodalagan? Yoki S.Prokofyevning “Yurlar” va “Ertaklar” musiqasining tabiati o’rtasida qanday farq bor? (har ikkala qismni tinglang). To’g’ri berilgan savollar musiqa eshitish qobiliyatini tarbiyalaydi, o’quvchilarning musiqiy tafakkurini rivojlantiradi. Ba’zan o’qituvchining hikoyasi bolalar bilan suhbat bilan almashtirilishi mumkin, masalan, P. Chaykovskiyning "Shelkunchik" baletidan raqslarni tinglashdan oldin va hokazo. Ba’zi hollarda o’qituvchi ma’lum qo’shiqlarning yaratilishi haqida hikoya qiladi. Bunday hikoya bolalarni hissiy idrok etishga undaydi va hayot manbalaridan biri insonparvarlik, tarbiyasining tarkibiy qismlariga va g’urur tuyg’ularini, kattalarga, tabiatga munosabatni kabilarni rivojlantirishga yordam beradi. Musiqa asarini ko’rsatish musiqa tinglashning navbatdagi bosqichidir. Bu ishda juda muhim nuqta - musiqa tinglash uchun sinfni tashkil etish. Bolalarni jim o’tirishga, diqqat bilan tinglashga va uning mazmunini tahlil qilishga o’rgatish kerak.Bular asarda ifodalangan g’oya, his-tuyg’ular, kayfiyatdir. Asarlarni namoyish qilish, o’rganish, qo’shiqga qaraganda ancha qiyin. Birinchidan, chunki bu asosan cholg’u asarlar bo’lib, ular vokalga qaraganda qiyinroq qabul qilinadi. Ko’pincha ularni sof (sterio) yozuvda tinglash kerak. O’qituvchi tomonidan musiqiy asarlarni ijro etilishi yuqori professional darajada (tegishli sur’at, ritm va xarakterda) bo’lishi kerak. Musiqiy asarni tinglagandan keyin tahlil qilish lozim. Tahlil qilish ishning eng qiyin bosqichidir. Yani, eshitilgan narsalarni chuqurroq tushunish vositasi. Tahlil qilish vaqtida o’qituvchi tomonidan tashkil etilgan suhbat: jonli, hissiy bo’lishi kerak. O’qituvchi doimo bolalarni faollashtirishi, ularning fikrlarini musiqaning 1 D.A.Karimova Musiqa o`qitish tenologiyalari va loyihalash xususiyatlariga yo’naltirishi kerak. Dastlab o’quvchilar umumiy tushuncha beradilar, chunki ular hali ham musiqiy tajribaga ega emas, so’z boyligi kam bo’ladi. O’qituvchi eng aniq javoblarni tanlaydi, bolalar aytgan hamma narsani umumlashtiradi, muvaffaqiyatli javoblarni ta’kidlaydi, ularni to’ldiradi. Umumlashtirish bo’yicha qo’shma ishlarni ham bajarishingiz mumkin. Asta-sekin yigitlar musiqani yanada nozik tahlil qiladilar, musiqiy ekspressivlik vositalari (ohang, jo’r, ritm, rejim, dinamika, registr, tembr va boshqalar) musiqa qiyofasini ochishga, yordam berishga xizmat qilishini tobora ko’proq tushunadilar. Musiqiy vositalar tushunchalaridan foydalangan holda Rebikovning "Ayiq" va Chaykovskiyning "Neopolitan qo’shig’i" kabi qarama-qarshi asarlarni taqqoslash usulidan foydalanish mumkin. Asta-sekin, sinfdan sinfga bolalar musiqaning umumiy xarakterini emas, balki har bir qismning xarakterini alohida-alohida eshitish orqali aniqlashni o’rganadilar. Sinfdan-sinfga murakkablashib boruvchi bunday tahlil bolalarning kamolotiga xizmat qiladi, ishni chuqurroq, hissiy jihatdan his qilishiga, mazmunini tushunishga yordam beradi. Takroriy tinglash kamida 3-4 darsdan iborat bo’lishi kerak. Shunday qilib, talab aniqroq bo’ladi, u o’rganilayotgan materialni yaxshiroq tushuna boshlaydi. Har bir tinglash bilan bolalarda to’plangan yangi taassurotlar bor. Birinchi tinglashda bolalar musiqaning umumiy xarakterini aniqlaydilar, ikkinchidan, musiqiy ekspressivlik vositalari, musiqani hissiy idrok etish, ularning tahlili mavzusiga aylanadi. Bilim, ko’nikma va malakalarning sifatini tekshirish uchun o’quvchilar chorak, yarim yil, yil oxirida (yakuniy darslarda) viktorina o’tkazish foydalidir. Oddiyroq vazifa ham mumkin: bajariladigan taxtada bir nechta ishlar ko’rsatilgan; bolalarga bu ishlarning tartibini yozma ravishda belgilash taklif etiladi, faqat ularning raqamlarini tayyorlangan varaqlarga qo’yadi. Bir necha yillar davomida darslarni tizimli o’tkazish bilan bilim, malaka, ko’nikma va qobiliyatlarga qarab, yanada murakkab vazifalarni bajarish mumkin. Musiqaterapevtlar ham hatto musiqa eshittirish orqali bemorlarni davolaganlari haqidagi koʻp tadqiqotlar ham buni isbotidir. Biz har qanday musiqa tinglar ekanmiz uning xarakteri yuz ifodamizda koʻrinib turadi. Masalan, quvnoq, tez ritmga ega boʻlgan musiqalar tinglaganimizda, bevosita, biz xursandchilik va koʻtarinki kayfiyatni his qilamiz. Aksincha, ogʻir vazmin, mungli musiqalar tinglasak yanada oʻyga tushib qolishimiz yuzimizda oʻz aksini topadi. Psixolog terapevtlar ham yoqimli musiqa tinglaganda insonning ichki organlari sinxronlashishi haqida ham aytib oʻtganlar2 . Demak, toʻgʻri tanlangan musiqa inson tana a’zolariga ham foydalidir. Bundan tashqari, sportni sevuvchilar va sport bilan shug’ullanuvchilar 2 D.A.Karimova O`quvchilarning musiqiy idrokini o`stirishda ritmik harakatli o`yinlarning ahamiyati. deyarli har kuni musiqa tinglashni yoqtirishadi. Shu orqali ular oʻzlari uchun motivatsiya olib sport bilan shugʻullanish jarayonlari samalari oʻtganini his qilishadi. Psixologlar ham sport bilan shugʻullanayotganda musiqa tinglash ish samaradorligini 20% oshirihi haqida aytib o’tishgan. Eng rivojlandan davlatlar qatoridagi Yaponiyada, boshlangʻich va umumiy o’rta ta’lim tizimida ona tili darslari aynan musiqa fani bilan hamohanglikda olib boriladi. Bunga sabab esa bilim oluvchi oʻquvchilarning aynan musiqa orqali bu fanni oʻrganishlari yanada oson kechishidir. Bu “Sudzuki” tizimi deb ataladi va u Yaponiyada juda mashhur. Chunki, musiqa boshqa fanlarni idrok qilishga ham katta hissa qoʻshadi. Bu metodni yaponiyalik pedagog va skripkachi Siniti Sudzuki yaratgan. Tadqiqot amalda sinalib sinovdan muvaffaqiyatli oʻtganligi sababli ana shu ta’lim tizimiga kiritilgan va ta’limga tadbiq etgan olim ismiga qoʻyilgan. Musiqa darslarining eng asosiy jihatlaridan biri ham tinglangan musiqani idrok qilishga, uni mazmuniga e’tibor qaratib tahlil qilishni oʻrgatishga yoʻnaltirilgan. Bu jarayonlar amalga oshishi uchun musiqaning barcha faoliyatlari ya’ni musiqa tinglash, musiqa savodi, jamoa bo’lib kuylash va musiqa ijodkorligi kabi faoliyatlar asosida yaraladi. Musiqa tinglash musiqa oʻqituvchisidan oʻz kasbiga mahorat va puxta bilim egasi boʻlishni talab etadi. Chunki, ta’lim beruvchi, oʻquvchilarning sinf darajalariga qarab “Musiqa tinglash” uchun asarni toʻgʻri tanlashi muhimdir. Natijalar va muhokama. O’qitishning yangi metodik yondashuvi o’quvchilarga o’z bilimlarini o’rganishda faolroq rol o’ynashga yordam beradi, masalan, o’quvchilar tomonidan muhokama qilingan. O’quvchilarga ma’lumot berish va ulardan dalillarni eslab qolish va taqdim etishni talab qilish o’rniga, o’qituvchilar birinchi navbatda oddiy bo’lsa ham, o’quvchilarga to’g’ri fikrni shakllantirishga yordam berishni o’rganadilar. Hissiy intellektni o’rgatishda siz o’quvchilarning rivojlanish darajasi uchun bir nechta pozitsiyalarni ishlab chiqishingiz mumkin: past, o’rta, yuqori va ularni dastlabki to’rt yil davomida kuzatib boring. Uslubiy amaliyotimiz natijalari shuni ko’rsatadiki, bir necha yillar davomida darslarni tizimli o’tkazish bilan ushbu uslub juda yaxshi natijalar beradi: u sizni mustaqil fikrlashga, jamoada yaxshi muloqot qilishga va oddiygina musiqiy bilimli inson ya’ni tinglovchi bo’lishga o’rgatadi. Xulosa. To’g’ri yo’lga qo’yilgan, uslubiy jihatdan puxta qurilgan, muayyan talablarga javob beradigan o’quv jarayoni, ta’lim sifatiga e’tibor yosh avlodni tarbiyalashda yordam beradi. Shu bilan birga, musiqiy qobiliyatlarning rivojlanishi tafakkur, kuzatish, xotira, tasavvur, shuningdek, diqqat va irodani rivojlantirish bilan chuqur bog’liqdir. Bizning metodologiyamizda biz o’rganishni tashkil etish, boshqacha aytganda, u umumiy estetik rivojlanishni nazarda tutuvchi rivojlanishdan oldinga borishi kerak degan pozitsiyaga amal qilamiz. Asos istiqbol printsipiga asoslanishi kerak, ya’ni o’qituvchining vazifasi faqat erishilgan daraja bilan cheklanib qolmasdan, bu rivojlanishga yordam berishdir.
Nazorat savollari