Мцгяддимя
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aytən Quliyeva
Anar – 75
35 lar vermişdir. “1960-cı ildə bir neçə hekayəmi “Azərbaycan” jur
nalına təqdim etdim. “Ürəyim ağrıyır” hekayəsini atama oxu- muşdum. Çapa verməyi məsləhət bilmədi. “İztirabın vicdanı”nı isə atam bəyənmişdi, amma Ənvər Məmmədxanlı bu hekayəni oxu
yub qəti surətdə pislədi. Hekayənin hifz olunmuş yeganə əl yaz
masının son səhifəsində Ənvər müəllimin karandaşla yazıl- mış çox sərt rəyi durur:
“At peçə! Böyük, tarixi bir faciəni məzmunsuz, bayağı bir təlxəyin qara qışqırığının hədəfi etmək olmaz!”. ...Ənvər müəlli- min fikriylə o vaxt razılaşmışdım və hekayəni heç yerə təqdim et məmişdi. İndi bu rəyi tam şəkildə qəbul edə bilmirəm... “İzti- ra bın vicdanı” hekayəsinin melodramatik üslubunun, bəzi hind film lərini xatırladan gurultulu adının bütün naqisliyini bu gün daha ay dın görürəm. Amma otuz il sonra həmin yazını bir cüm- ləsini, bir sözünü dəyişmədən olduğu kimi oxuculara təqdim edərkən xəcalət çəkmirəm... Nə deyim, bəlkə o dövrdə doğrudan da elə sobaya atılasıydı... Amma məlum olduğu kimi əlyazmala- rı yanmır—bu həqiqət dahi əlyazmalarına da aiddir, mənim kimi ən adi, iddiasızlarına da...”(12,3). Bu sözlər müəllifin öz “sandıq yaradıcılığı”na olan təvazökar möv qeyini əks etdirir. Əslində bu hekayələrlə tanış olduqda isə mü əllifin gənc olmasına baxmayaraq, onun parlaq istedadının, ya zı qabiliyyətinin, mövzu dərinliyinin yetkinliyinin şahidi olu- ruq. “İztirabın vicdanı” hekayəsində gənc ədib 37-ci ilin ağır hadi- sələrindən—repressiya dövründən bəhs etmişdir. “Bizdə 30-cu il lərin repressiyalarından bəhs edən əsərlər elə də çox deyil; am- ma “İztirabın vicdanı” hekayəsinin yazıldığı zaman (1958-ci il- də!) yəqin ki, belə əsərlərin sayı tək-tük olardı. Özü də bu heka- yə həmin illərin dəhşətli, amansız hadisələrinə münasibət bizim o illərdə yazılmış başqa əsərlərdəkindən daha kəskin və daha açıqdır” (32,7). Əsər repressiya dövründə bu rejimin cəza orqanlarında çalış- mış və bu ağır hadisələrə dözməyərək istefa vermiş, sonda özü
Aytən Quliyeva
36 də bu sistemin növbəti qurbanına çevrilmiş bir insanın etirafları üzərində qurulmuşdur. Hadisələr Moskvada bir mehmanxanada baş verir. Əsərin qəhrəmanı tanımadığı bir insanın qapısını döyərək onunla danış- maq istədiyini deyir. Yazıçı onun xarici görünüşünü belə təsvir edir: “Saqqalını görünür təzə qırxdırmışdı, lakin alnında və yor- ğun çöhrəsində dərin qırışlar, əzab izləri onun sifətini qoca gös- tərirdi. İztirab izləri sönük gözlərində daha çox qalmışdı” (12,15). Bu sətirlərdə sənətkar ustalıqla obrazının bədii portre- tini yaradır. Bu təsvirlər qəhrəmanın keçdiyi ağır həyat yolu oxucuda mü- əyyən təsəvvür yaradır. Qəhrəmanın daxili dünyasındakı əzab- la r, psixoloji vəziyyətindəki sarsıntılar onun hərəkətlərində özü- nü aydın büruzə verir. “Bayaq qapıda durduğu vaxt üzünün utan
caq ifadəsiylə indi əsəbi ifadəsi arasında sonsuz bir kontrast var
dı. Bütün axşam ifadəsi min dəfə dəyişən bu adamın üzü san- ki təzadlardan yapılmışdı. Gah uşaq kimi utancaq, gah dəli bir eh tirasla yanan, gah mehriban, gah qəzəbli, gah kinli, gah yal- taq, gah xoş, gah məsum, gah məğrur, gah yazıq”(12,15). Bir-bi- rin
dən ağır günahlar etdiyinə görə iztirablar içində, vicdan əzabı ilə çırpınan, heç olmasa kiməsə ürəyini boşaltmaq istəyən və öz- özü nü ifşa etməklə vicdani rahatlıq tapacağını düşünən bu insa- nın monoloqları olduqca təsiredicidir. O, gah törətdiyi ağır cinayətlərdən, o dövr üçün “günahkar” sa yılan insanlara qarşı etdiyi iyrənc hərəkətlərdən danışır, gah insan lara olan dərin sevgisindən, onlara verdiyi yüksək dəyərdən söh bət açır. Bu haqda N. Əliyeva yazır: “Əsərdəki bu daxili mü- rəkkəblik, psixoloji situasiyaların tez-tez və gözlənilmədən əvəzlənməsi onu göstərir ki, Anar elə ilk yaradıcılıq nümunələ- rin dən başlayaraq sadəlikdən, bəsitlikdən qaçmağa çalışmış, da- ha doğrusu, həyatdakı ən sadə situasiyalarda belə, mürəkkəblik- lər, çalpaşıq ziddiyyətlər axtarıb tapmağa can atmışdır”(32,7). Gənc ədib Sənanın dili ilə bir çox mənəvi-əxlaqi məsələlərə to xunur. Sovet dövründəki insana qarşı süni qayğıkeşliyi, zahiri Anar – 75
37 ye nidənqurmanı ifşa edir. Əslində bu təmtəraq içərisində insana heç bir qiymət verilmədiyini göstərir. Hekayənin qəhrəmanı, hə- yəcan, qəzəb, nifrət, etiraz və üsyan dolu monoloqları ilə oxucu- nu həyəcanlandırır, onu daxilən silkələyir: “–Nəyə, kimə lazım- dır? Kimi aldadırsınız, kimə nə isbat eləmək istəyirsiniz, sözü- nüz nədir? Bütün o sərgi, bütün o cah-cəlal kimin üçündür? Ru- hul
la olmayandan sonra bütün bu təmtərağın nə mənası var? Ru- hul
lanı, Cavidi, Müşfiqi demirəm, ən adi, ən balaca, ən istedad- sız, bax mənim kimi bir şairin, bir həkimin, bir alimin, bir mü- həndisin, bir azərinin, rusun, ukraynalının, gürcünün qanı nahaq axıdılmışsa, bütün bu yuxarı qalxan qırmızı qrafiklər, bütün bu dö şü dolu qəhrəmanların şəkli, bütün bu alma boyda alçalar və qar pız boyda almalar, bu qucağa sığmayan sünbül dərzləri, bu ma şınlar, çilçıraq binalar, rəngbərəng su püskürən fəvvarələr ki- min ürəyində fərəh doğura bilər?”(12,17). O, insanı dünyadakı hər bir nemətdən üstün tutur. Günahsız in sanların, repressiya qurbanlarının yerini cəmiyyətdə heç bir şey ilə doldurmağın mümkün olmadığını vurğulayır: “–Bilirəm. Bü tün dəlillərinizi bilirəm,–dedi,–"A" qrupu. Ağır sənaye, vətə- nin müdafiəsi, ölkənin qüdrəti, düşmən əhatəsi, daxili fitnəkar- lıqlar, azğın ministr və nəhayət, şəxsiyyətə pərəstiş dövründə so- sialist qanunç uluğunun bəzi təhrifləri.
Sən bilirsənmi ki, bütün za vodların qüdrəti insan damarlarından axan qanı yarada bilməz, bilirsənmi ki, heç bir elektrostansiya insan ürəyini döyündürə bil
məz, bilirsənmi ki, hələ doğulmamış, anasının qarnında tələf ol muş körpə, hətta şikəst, xəstə, yarımçıq doğulsa belə bəşərin ən böyük möcüzəsi, insanların bütün nailiyyətlərindən böyük bir nai
liyyət, bütün qələbələrdən ulu bir qələbə, 52 min peykdən da- ha yüksək bir varlıqdır”(12,20). Yazıçı bu dövrdə cəmiyyətdə olan repressiya cəza orqanları- nın işçilərinin süniliyini, onların mənəviyyatında və əxlaqında olan naqis lik və ikiüzlülüyü belə təsvir edir: “Küçədə onları gör- səniz bir-birlərini "bizim uşaqlarımızdandır" deyə adlandıran bu gənclər çox gözəl və səliqəli, son moda üzrə geyinmiş, son dərə- Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|