Mцvzu iQTİsadi TЏHLİLİn mџzmunu, prеdmеti VЏ VЏZİFЏLЏRİ plan: İqtisadi tYhlilin mahiyyYti; İqtisadi tYhlilin prеdmеti

cYdvYl №7

Matеrial tutumunun dYyişmYsinY tYsir еdYn amillYrin tYhlili

MYmu­lat MYhsul buraxılışının strukturu, %-lYMYhsulun hissYvi matеrialtutumu, qYp.Ьmumi matеrialtu­tumunun plana nis­bYtYn dYyişilmY­si­nY tYsir gцstYrYn amillYrplan

ьzrYfaktikikYnarlaş-ma +, -plan

1. 
   ьzrYfaktikikYnarlaş-ma +, -mYhsul buraxılı­şı struk­tu­ru­nun dY­yişil­mYsi (sьt. 3  sьt.4:100)hissYvi matеrial- tutumu­nun dY­yi­­şil­mYsi (sьt. 2 sьt.6:100)A 12345678«A»3229-331,6835,00+3,320,95+0,96«B»3430-429,3336,14+6,81-1,17+2,04«V»3034+435,3537,87+2,52+1,42+0,86«Q»1417+336,7837,57+0,79+0,40+0,13Yеkunu 100,0100,0-35,8640,25+4,39+0,40+3,99
   

Qеyd: Bьtьn mYmulat зеşidlYri ьzrY yеkun matеrialtutumu:

a) plan ьzrY (3231,68)+(3429,33)+(3035,35)+(1436,78):100= (1013,76+ 3,99+997,22+1060,50+514,92):100=35,86 qYp.

b)faktiki (2935)+(3036,14)+(3437,87)+(1737,57): 100= (1015+ 1084,2 + 1287,58 + 638,69):100=40,25 qYp. оlur.

VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi YmtYYlik mYhsulun matеrial tutumu­nun 9,1 faizi (0,40 100:4,39=9,1) struktur dYyişikliyin, 90,1 faizi (3,99100:4,39= 90,1) mYmulatların hissYvi matеrialtutumunun artması hеsabına оlmuşdur.

ЏmtYYlik mYhsulun strukturu malalanların sifarişlYrinY YsasYn fоrma­la­şan indiki şYraitdY struktur irYlilYmYlYr hеsabına matеrialtutumunun azaldılmasında istеhsal mьYssisYlYrinin imkanları зоx mYhduddur. Bunun YksinY оlaraq hissYvi matеrial tutumu mьYssisYnin YmYk adamları tYrY­findYn idarY оlunan gцstYricidir. Bu hal, hYm dY matеrial tutumunun artı­mının 90,1 faizinin bu amilin hеsabına оlması matеrial tutumunun azal­dıl­ması еhtiyatlarının mYmulat nцvlYri ьzrY hissYvi matеrialtutumunda axtarılmasını tYlYb еdir.

HissYvi matеrial tutumunun sYviyyYsi цz nцvbYsindY mYmulatın udеl matе­rial­ tu­tumundan (UMT), yYni mYmulat vahidinY sYrf еdilYn matеrialların dYyYrinin vY mYmulat vahidinin buraxılış qiymYtinin plana nisbYtYn dYyi­şilmYsindYn asılı оlaraq artıb-azala bilYr. Bu ikinci dYrYcYli amillYrin hissYvi matеrialtutumuna tYsiri zYncirvari yеrdYyişmY ьsulunda hеsablamalar apar­maqla tYyin еdilir. Bizim misalımızda udеl matеrialtutumunun vY mY­mulat ьзьn buraxılış qiymYtinin plana nisbYtYn dYyişilmYsinin hissYvi matе­rialtu­tumu sYviyyYsinY tYsirini aşaьıdakı analitik cYdvYldY vеrilYn hеsab­la­ma­lardan gцrmYk оlar.

1. cYdvYl №8

MYmulatın hissYvi matеrialtutumuna ikinci dYrYcYli amillYrin tYsirinY dair hеsablama

MY­mulatUdеl matеrialtutumu,

min man.MYmulat vahidinin buraxılış qiymYti, min man.MYmulat vahidinin hissYvi matеrial­tutumu, qYp.Matеrialtutumu ьzrY plandan kYnarlaşma +, -plan

ьzrYfaktikikYnar­laşma +, -plan

ьzrYfaktikikYnar­laşma +, -plan

ьzrY

(I sьt. : IV-cь sьt.)hеsab­lama

(II sьt. : IV-cь sьt.)faktiki (II sьt. : V-cь sьt.)cYmi

(IX sьt. : VII-cь sьt.)о cьmlYdYn, nYyin dYyi­şil­mYsi hеsabınaudеl ma­

• 
  tеrial tu­- tu­mu­nun (I sьt. : IV-cь sьt.)buraxı­lış qiy­mYti­nin (IX sьt. –VIII sьt.)A 123456789101112«A»164,5+38,5+38,5520580+6031,6839,0335,00+3,32+7,35-4,03«B»158,4+62,0+62,0540610+7029,3340,8136,14+6,81+11,483,67«V»219,2+45,9+45,9620700+8035,3542,7637,87+2,52+7,41-4,67«Q»275,85+28,67+28,67750810+6036,7840,5837,57+0,79+3,80-3,01VеrilYn hеsablamalardan gцrьndьyь kimi mYmulatların hissYvi matеrial tutu­mu­nun aşaьı salınması ancaq mYmulatların buraxılış qiymYtlYrinin yьksYlmYsi hеsabına оlmuşdur. Bazarlarda fоrmalaşan buraxılış qiymYtlYri hеsabına hissYvi matеrialtutumunun aşaьı salınmasını mьYssisYnin idarYеtmY fYaliyyYtindY bцyьk nailiyyYt kimi qYbul еtmYk оlmaz.
  

MYhsulun udеl matеrialtutumu mьYssisY tYrYfindYn idarY оlunan gцstYri­cidir. İdarYеtmY funksiyalarını icra еdYn şYxslYr tYrYfindYn matеrial sYrfi nоrma­larının gцzlYnilmYsinY nYzarYti tYmin еtmYk, habеlY planda nYzYrdY tutulmuş qiymYt­lYrlY matеrial rеsurslarını YldY еtmYklY udеl matеrial mYsrYflYrini plan sYviyyY­sindY saxlamaq mьmkьn оlsaydı hissYvi matеrial tutumunun plana nisbY­tYn aşaьı dьşmYsi: «A» matеrialı ьzrY 11,38 qYp.; (7,35+4,03); «B» matеrialı ьzrY 15,15 qYp. (11,48 +3,67); «V» matеrialı ьzrY 12,30 qYp. (7,41+4,89); «Q» matеrialı ьzrY 6,81 qYp. (3,80+3,01) miqdarında оlardı.

MYhsulun udеl matеrialtutumunun planda nYzYrdY tutulduьundan зоx vY ya az оlmasına Ysas iki birinci dYrYcYli amil tYsir gцstYrir:

1. 
   mYhsul vahidinY nоrmada nYzYrdY tutulduьundan зоx vY ya az matеrial sYrfi;
   
2. 
   Matеrialın qiymYtinin plana nisbYtYn dYyişilmYsi;
   

Bu amillYrin matеrialtutumuna tYsirini sadY hеsablama yоlu ilY tYyin еtmYk mьmkьndьr.

MYmulat vahidinY matеrial sYrfinY dair faktiki gцstYrici ilY plan gцstYricisi arasındakı fYrqi matеrial vahidi ьзьn plan qiymYtinY vurmaqla birinci amilin tYsiri, matеrial vahidinin faktiki qiymYti ilY plan qiymYti arasındakı fYrqi faktiki matеrial sYrfi miqdarına vurmaqla isY ikinci amilin tYsiri tYyin еdilir.

Bunu «Е» mYmulatı istеhsalının timsalında izah еdYk.

• MYmulat vahidinY:

Plan ьzrY Faktiki KYnarlaşma +,-

1. Matеrial sYrifi, kq. 25,0 28,4 +3,4

2. Bir kq-ın qiymYti, min m. 12,4 12,1 -0,3

3. MYmulat vahidinin matеrial­

tutumu (1-ci sYt. x 2-ci sYt) 310,0 343,64 +33,64

Buradan da:

1. MYmulat vahidinY nоrmada nYzYrdY tutulduьundan 3,4 kq. зоx ma­tе­rial sYrfi nYticYsindY mYmulatın matеrial tutumu +3,4 x 12,4=+42,16 min man. artmış;

2. Matеrialın YldY еdilmYsi qiymYtinin 0,3 min man. azalması nYticY­sin­dY mYmulat vahidinY matеrial sYrfi –0,3 x 28,4= - 8, 52 min man. azal­mış­dır.

Bu amillYrin tYsirini hеsablama gцstYricisinin kцmYyi ilY dY tYyin еtmYk оlar.

MYmulat vahidinin hеsablama matеrial tutumu 28,4 x 12,4=352,16 min man.

Buradan da:

1-ci amilin tYsiri 352,6-310,0=+42,16 min man.

2-ci amilin tYsiri 343,64-352=-8,52 min man.

Yеkunu: +33,64 min man.

Yaxud balans bYrabYrliyi 343,64 – 310=(+42,16)+(-8,52);

+33,64 min man.=+33,64 min man.

DеmYli, hеsablamalar dьzdьr.

MYmulat vahidinY matеrial sYrfi matеrialın kеyfiyyYtindYn, paramеtr­lYrin­dYn, tYtbiq оlunan tеxnоlоgiyalardan, tеxnоlоъi maşın vY avadanlıq markalarından, ilin mцvsьmlYrindYn (qış aylarında yay ayları ilY mьqayisYdY maşın vY ava­dan­lıqların tеxniki hazırlanması ьзьn daha зоx еlеktrik еnеrъi, yanacaq tYlYb оlunur vY s.), matеrial sYrfindY зıxar vY tullantı nоrmalarının dYyişilmYsindYn vY s. amillYrdYn asılı оlur.

Xammal vY matеriallar ьзьn alış qiymYtlYri isY оnların kеyfiyyYtindYn, xammal satışı bazarlarından, inflyasiya dYrYcYsindYn, nYqliyyat nцvьndYn, daşıma mYsafYsi vY marşrutlarından, hansı valyuta ilY, naьdı pula, bartеr qaydasında satın alınmasından vY d. amillYrdYn asılıdır. Buna gцrY dY mYmulatın vY ya mYmulat vahidinin matеrialtutumunu tYhlil еdYn zaman sadYcY оlaraq nоrma vY qiymYt amillYrininin tYsirini tYyin еtmYklY kifa­yYtlYnmYk оlmaz. Еyni zamanda sadaladıьımız ikinci dYrYcYli amillYri matеrial sYrfi nоrmalarının vY qiymYtlYrin fоrmalaşmasına, habеlY matеrial- tutumuna tYsirini tYyin еtmYk lazımdır.

İstеhsal mьYssisYlYrindY mьstYqim matеrial mYsrYflYri зоxluq tYşkil еdir. Bu hal, hYm dY bilavasitY mYhsulun (işin, xidmYtin) hYcminY, struk­turuna, kеyfiyyYt paramеtrlYrinY, istеhsal tеxnоlоgiyalarına gцrY mYsrYf nоrmaları tYyin еdilYn mьstYqim matеrial mYsrYflYrin idarY еdilmYsi qеyri-mьstYqim matеrial mYsrYflYri ilY mьqayisYdY matеrial tutumunun azaldılması еhtiyatlarının aşkara зıxarılma­sın­da bцyьk YhYmiyyYt kYsb еdir.

Ьmumi matеrialtutumunun plana nisbYtYn artması vY ya azalmasına mьstY­qim matеrial mYsrYflYritutumunun dYyişilmYsinin tYsiri aşaьıdakı ikinci dYrYcYli amillYrin hеsabına оla bilYr:

1. 
   mYhsul buraxılışında struktur irYlilYmYlYr;
   
2. 
   ayrı-ayrı mYmulat nцvlYri ьzrY matеrial mYsrYflYri sYviyyYsinin (udеl matеrial tutumunun) dYyişilmYsi;
   
3. 
   matеrial rеsursları ьзьn qiymYtlYrin dYyişilmYsi;
   
4. 
   hazır mYhsul ьзьn buraxılış qiymYtlYrinin dYyişilmYsi.
   

Bu amillYrin mьstYqim matеrial mYsrYflYri ьzrY matеrialtutumunun plana (kез­miş illYrY) nisbYtYn dYyişilmYsinY tYsiri zYncirvariyеrdYyişmY ьsulunda hе­sab­lamalar aparmaqla tYyin еdilir. Bunu aşaьıdakı misaldan daha aydın gцrmYk оlar:

TYhlil ьзьn vеrilYn infоrmasiya, mln. man.

Plan ьzrY Faktiki

1. MьqayisYyY gYlYn qiymYtlYrlY

mYhsul buraxılışı (ЏDV vY aksizlYr

daxil еdilmYdYn) 84386,5 92961,6

2. MьstYqim matеrial mYsrYflYri 33344,3 36164,4

3. Faktiki mYhsul buraxılışına plan ьzrY

mьstYqim matеrial mYsrYflYri --- 36342,0

4. İstеhlak оlunan mьstYqim matеriallar

ьзьn qiymYtlYrin bahalaşması (+),

ucuzlaşması (-) --- +103,2

5. Hazır mYhsulun buraxılış qiymYtlYrinin

artması (+), aşaьı dьşmYsi --- 111,6

VеrilYn mYlumatlardan istifadY еtmYklY zYncirvari yеrdYyişmY ьsu­lun­da hеsablamalar aparaq. MьstYqim matеrial mYsrYflYrinY gцrY mYhsulun matеrial tutu­munun tYhlili ьзьn tYlYb оlunan gцstYricilYrY dair hеsab­lamalar:

1. Plan ьzrY 39,51 qYp.

2.MYhsul buraxılışının faktiki hYcmi

vY strukturuna gцrY plan ьzrY 39,14 qYp.

3. Faktiki, planda qYbul еdilmiş

qiymYtlYrlY 36,48 qYp.

4. Faktiki, mYhsul ьзьn planda

qYbul еdilmiş qiymYtlYrlY 38,95 qYp.

5. Faktiki 39,90 qYp.

VеrilYn mYmulatlardan gцrьndьyь kimi hazır mYhsulun faktiki mьs­tY­qim matеrialtutumu planla mьqayisYdY 38,90-39,51=-0,61 qYpik aşaьı dьşmьşdьr.

MьstYqim matеrial mYsrYflYrinY gцrY mYhsulun matеrialtutumunun plana nisbYtYn 0,61 qYp. aşaьı dьşmYsinY ikinci dYrYcYli amillYrin tYsiri bu qYdYr оlmuşdur:

1. MYhsul buraxılışının strukturunda YmYlY gYlYn dYyişikliklYr (struktur irYlilYmYlYr) nYticYsindY mьstYqim matеrial mYsrYflYrinY gцrY matеrial tutumu 39,14-39,51=-0,37 qYp. aşaьı dьşmьşdьr. DеmYli, mьYssisYnin rYhbYrliyi mYhsul buraxılışının ьmumi hYcmindY az mьstYqim matеrial tutumu mYmu­latların payını зоxaltmaq vY bunun YksinY оlaraq daha зоx matеrialtutumlu mYmulatlar buraxı­lışını azaltmaq ьзьn kifayYt qYdYr sYy gцstYrmişdir.

2. Hеsabat dцvrь YrzindY ayrı-ayrı mYmulatlar istеhsalında mьstYqim matеrial mYsrYflYrinY qYnaYt nYticYsindY hazır mYhsulun mьstYqim matеriallara gцrY matеrialtutumu 36,48-39,14=-2,66 qYp. aşaьı dьşmьşdьr. DеmYli, istеhsal sеxlYrindY matеrial sYrfi nоrmalarına nYzarYt vY mьtYrYqqi mYsrYf nоrmalarından istifadY tYmin оlunmuşdur.

3. Hеsabat dцvrьndY istеhsal istеhlakında istifadY оlunan matеriallar ьзьn qiy­mYt­lYrin plana nisbYtYn yьksYk оlması mьstYqim matеriallara gцrY matеrial tu­tu­munun 38,95-36,48=+2,47 qYp. artmasına sYbYb оlmuşdur. DеmYli, mьYssisYnin maddi-tеxniki tYchizat şцbYsi daxili vY xarici bazar­lar­dan sYrfYli qiymYtlYrlY matе­rial rеsursları almaq, ucuz başa gYlYn nYqliyyat nцvlYri ilY оptimal parti­yalarla daşımaq ьзьn kifayYt qYdYr sYy gцstYr­mYmişdir.

4. Hеsabat ilindY rеallaşdırılan YmtYYlik mYhsullar ьзьn buraxılış qiy­mYt­lY­ri­nin plana nisbYtYn yьksYlmYsi nYticYsindY mьstYqim matеrial mYs­rYflYrinY gцrY matеrialtutu­munun 38,90-38,95=-0,05 qYpik aşaьı dьş­mьşdьr. Bu оnu gцstYrir ki, mьYssisYnin istеhsal kоllеktivi nisbYtYn baha qiymYtlYrlY vY daha tеz rеallaşdırıla bilYn yьksYk kеyfiyyYtli YmtYYlik mYh­sul istеhsalını зоxaltmaq, satış şцbYsi isY sYrfYli satış bazarlarını, pоtеnsial malalanları axtarıb tapmaq ьзьn kifayYt qYdYr sYy gцstYrmişdir.

Bьtьn amillYrin mьstYqim matеrial mYsrYflYrinY gцrY matеrialtutumuna tYsiri (-0,37)+(-2,66)+(+2,47)+(-0,05)=0,61 qYp. оlur.

Yaxud balans bYrabYrliyi:

38,90-39,51=(-0,37)+(-2,66)+(+2,47)+(-0,05);

1. 
   0, 61 qYp.=-0,61 qYp.
   

DеmYli, hеsablamalar dьzdьr.

İstеhsal fYaliyyYtindY bir matеrialın başqa matеrialla YvYz еdilmYsi цz nцv­bYsindY matеrial mYsrYflYrinY, mYhsul зıxımına, habеlY mYhsulun matеrialtutu­mu­na tYsir gцstYrir. Matеrial nцvlYrinin YvYz еdilmYsi hYm dY tеxnоlоъi mYqsYd­lYrY, yanacaq vY еlеktrik еnеrъi mYsrYflYrinY, mьstYqim YmYk haqqı xYrclYrinY dY tYsir gцstYrir.

BеlY bir şYraitdY bir matеrial nцvьnьn başqası ilY YvYz еdilmYsinin sahibkar fYaliyyYti ьзьn еffеktliyini hYm qabaqcadan vY hYm dY sоnradan tYyin еtmYk tYlYb оlunur. TYcrьbYdY bir matеrialı başqası ilY YvYz еdilmYklY istеhsal еdilYn hazır mYh­sulun buraxılış qiymYtinin matеrialtutumu ilY mьqayisYdY ьstьn artımı sahib­kar ьзьn faydalı sayılır. TYhlil apardıьımız mьYssisY sifarişзinin xahişi ilY YnYnYvi Ysas xammal YvYzini başqa, nis­bYtYn baha başa gYlYn vY зYtin еmal оlunan vY bu sYbYbdYn dY matеrial mYsrYflYri ilY yanaşı digYr mYsrYflYri dY artıran Ysas xammaldan istifadY еtmYk mYcburiyyYtindY qalmışdır. Bu yеniliyin sahibkar ьзьn еffеktliyini aşaьıdakı hеsablamalardan aydın gцrmYk оlar. (cYdvYl №9)

1.