Mелиораtив щидроэеолоэийанын
Yüklə 6,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
251 axını boyunca bir sahildən qrunt sularını qidalandırır, digər sahildən isə yeraltı sular hesabına qidalanır ki, bu da illik kə- silişdə qrunt sularının rejiminə öz təsirini göstərir. Ona görə də səth suları hesabına yeraltı suların qidalanması bilavasitə həm onların ehtiyatını artırır, həm də qrunt sularında yerli təzyiqin mənbəyi kimi özünü göstərir. Ərazinin təbii drenləşmə dərəcəsi geoloji quruluşdan, geo- morfoloji şəraitdən və relyefin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq torpağın meliorativ şəraitinə təsir göstərən əsas amillərdəndir. Onun əsas göstəricisi qrunt sularının il ərzində ərazidən po- tensial kənarlaşdırılan həcmidir. Belə ki, Şirvan düzənliyi tor- paqların təbii drenləşmə dərəcəsinə görə beş zonaya ayrılır: intensiv drenləşmiş, orta drenləşmiş, zəif drenləşmiş, xüsusilə zəif drenləşmiş və praktiki olaraq axınsız. Torpaqların hidrogeoloji-meliorativ vəziyyətindən asılı ola- raq, suyun süzülmə sürətinin yaxşı hesab olunduğu torpaqlarda onun qiyməti 0,01-0,02, kafi - 0,02-0,06, qeyri-kafi - 0,06-0,005 m/sut təşkil edir. Şirvan suvarma massivinin suvarma əkinçiliyində daha geniş istifadə olunan düzənlik hissəsi süxurların kiçik süzülmə əmsalı ilə xarakterizə olunan zəif drenləşmiş sahə olduğun- dan, kanal ətrafında və relyefin çökək hissələrində subasma- nın müşahidə olunduğu, torpağın şorlaşması və təkrar şor- laşması porosesinin inkişaf etdiyi ərazidir. Lakin bu da faktdır ki, drenajsız suvarma şəraitində və ya onun zəif istismarı ilə torpaqların meliorativ vəziyyətində müsbət dəyişiklik təmin oluna bilməz. Meliorativ şəraitin formalaşmasında əsas amillərdən biri də qrunt suları ilə alt qatdakı təzyiqli sulu horizontların hid- ravlik əlaqəsinin olduğu hidrogeoloji şəraitdir. Şirvan düzənliyinin bütün ərazisində qrunt sularının delüvial-prolüvial və allüvial çöküntü qatlarında, bir neçə on m- dən bir metrə qədər və daha az dərinlikdə formalaşdığı mə- lumdur. 252 Çaylar və magistral kanallar dağətəyi düzənliklərdə yeraltı suların əsas qidalanma mənbələridir. Çaylarda gursululuqla, ka- nallarda suvarma mövsümü ilə əlaqədar olaraq, məcraaltı sahə- ləri su basır, qrunt sularının səviyyəsi qalxaraq bataqlıq əmələ gətirir. Qamış və digər su bitkiləri ərazini tutaraq torpaqlarda ekoloji-meliorativ şəraiti yararsız vəziyyətə gətirir. Yenidən çay- larda azsululuq və kanallarda su səviyyəsinin minimal olduğu dövrlərdə çaylar yeraltı suları özündə drenləşdirərək, ondan qidalanırlar. Qrunt sularının yatım dərinliyi və minerallaşması təbii şə- raitdən asılı olaraq mövsümü, illik və çoxillik dəyişikliyə mə- ruz qalır. Suvarılan torpaqlarda qrunt sularnın səviyyəsi və minerallaşması yalnız qeyd olunan amillərdən asılı deyildir, həm də suvarma sisteminin faydalı iş əmsalından, suvarmanın növü və rejimindən, suvarma texnikasından, kənd təsərrüfatı bitkilərinin növündən, torpaqdan istifadə əmsalından, drenajın qurulması və sugötürmə intensivliyindən, qrunt sularının balans elementlərindən asılıdır. Qrunt sularının minerallaşması böyük amplitudda – şirin- dən duzluya qədər dəyişir. Şirin və minerallaşmış qrunt sula- rının yatım dərinliyi 4-5 m-dən (gilli qumlarda) az olan sular bitkilər tərəfindən fəal transpirasiya olunduğundan suvarma nor- masının azaldılması mümkündür. Quru və isti iqlim şəraitində torpaqların mexaniki tərki- bindən asılı olaraq, qrunt sularının yatım dərinliyi 1-3 m ol- duqda onların buxarlanmaya sərfi intensivləşir, torpaqlarda şor- laşma prosesi inkişaf edir. Əksər hallarda ərazinin suvarılan sahələrində şorlaşma həddi normadan yüksəkdir, qrunt sularının yatım dərinliyi 1,5 m, minerallaşması isə 10 q/l-dən çoxdur. Hazırda qrunt sularının 119 min ha suvarılan və drenləşmiş sahədə yatım dərinliyi 2 m –dən aşağı, 53 min ha sahədə suvarılan, lakin drenləşməmiş ərazidə 1-2 m arasındadır. Meliorativ şəraitin formalaşmasında bütün kompleks amil- lərin zaman üzrə dinamik, suvarılan torpaqların əsas meliora- 253 tiv göstəriciləri sırasında daha güclü təsir etməklə bitkilərin məhsuldarlığının formalaşmasına və onun vəziyyətinə dolayısı ilə təsir göstərən amillər aşağıdakılardır: -yazda çöl işlərinin başlanması dövründə qrunt sularının yatım dərinliyi və bütövlükdə il ərzində mövsümü dinamikası; -torpaqların 0-1 m-lik qatda zərərli duzlarla şorlaşma də- rəcəsi, bu duzların aerasiya zonasında ümumi ehtiyatı – torpaq profilində duzların paylanma xarakteri; -torpağın şorakətliyi; -suvarma və qrunt sularının meliorativ keyfiyyəti (ümumi minerallaşması və kimyəvi tərkibi). Suvarılan torpaqların hidrogeoloji-meliorativ şəraiti (2012). Şirvan düzənliyinin 231,2 min ha (2009-cu ilin məluma- tına əsasən) ümumi suvarılan sahəsinin 147 min ha –ı kollek- tor-drenaj şəbəkəsi ilə əhatə olunmuşdur. Massiv üzrə suvarılan torpaqların meliorativ şəraitinin mü- qayisəli təhlili göstərir ki, 1982-ci ildə ümumi suvarılan sahə 198,5 min ha olmuş, onun 19,5 min ha 9,8% -i (19,5 min ha) melioratitv cəhətdən yaxşı, 46,2%-i (91,7 min ha) –kafi, 44%-i (87,3 min ha) qeyri-kafi olmuşdursa, 2012-ci ildə ümumi suva- rılan sahə 231,2 min ha-a qədər artmış, onun 14,6% -i (33,7 min ha) melioratitv cəhətdən yaxşı, 52,0%-i (120,2 min ha) – kafi, 33,4%-i (77,3 min ha) qeyri-kafi meliorativ vəziyətlə xarak- terizə olunmuşdur. Göründüyü kimi, bütün 30 il ərzində yaxşı meliorativ və- ziyyətə malik torpaq sahələrinin 6,1% (14,2 min ha), kafi – 12,3% (28,5 min ha) artırılmasına, qeyri-kafi torpaq sahələrinin 4,3% (10 min ha) azaldılmasına nail olunmuşdur. 1982-2012-ci illər ərzində suvarılan torpaq sahələrinin genişləndirilməsində orta illik artım tempi 1,42 min ha/il olmuş, qeyri-kafi torpaqların meliorativ şəraitinin yaxşılaşdırılması və ya kafi vəziyyətə gətirilməsinin inkişaf tempi isə 0,43 min ha/il olmuşdur. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, kənd Yüklə 6,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|