Microsoft Word 2017 esas 15 sayi doc
Yüklə 3,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 15 2017
60 uzaqlarla, sonsuzluqla, bağlı olduqda sənətkar nəinki əsrinin, hətta əsrlərin - əbədiyyatın klassiki-müasiri olur. N.Gəncəvi, M.Füzuli. M.F.Axundov, H.Cavid, Üzeyir Hacıbəyov, S.Vurğun, Mir Cəlal, B.Vahabzadə və s. kimi yaşadıqları zamanı, dövrü, şəraiti, öz əsərlərində yaşadan, bütün uğurları, ziddiyyətləri, məhrumiyyətləri ilə təqdim edən, ədəbiyyatın – sənətin forma və məzmununa yenilik gətirən, özlərindən sonra da ədəbi mühiti, ədəbi tarixini öz adları ilə tanıdan və yaşadan, güclü məktəblər yaradan ustadlar olublar. İlyas Əfəndiyev də bənzərsiz ədəbi-bədii irsi ilə bu siyahıda xüsusi yer tutan sənətkarlardandır. Bir faktı göstərmək kifayətdir ki, M.F.Axundov- dan, H.Cavid, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyov, C.Məmmədquluzadə, C.Cab- barlı, S.Vurğundan sonra Azərbaycan səhnəsini, teatrı, rejissor və aktyor sənətinin qıtlıqdan, boş qalmaqdan qoruyan, onu yaşadan İlyas Əfən- diyevdramaturgiyası olmuşdur. Bu dramaturgiya bu gün də yaşayır, fəaliyyət göstərir. Diqqətlə izləsək bu uğur və nailiyyət ilk başlanğıcını ədibin lirik- romantik, psixoloji hekayələrindən onların bənzərsiz dili – üslubundan alır.İlyas Əfəndiyevin ədəbi-bədii yaradıcılığı ədəbiyyatşünaslıq elmi tərə- findən ciddi tədqiqatlar üçün mövzu olmuş, səviyyəli elmi-əsərlər, monoq- rafiyalar, namizədlik və doktorluq dissertasiya işləri yazılmışdır. Ədibin bədii nəsr yaradıcılığına dilçilik baxımından jurnal, qəzet məqalələri səviy- yəsində toxunulsa da bu zəruri-vacib tədqiqatçılıq işi sistemli ardıcıl şəkildə aparılmamışdır. Mövzunun böyüklüyü, tədqiqatın kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən zənginliyini nəzərə alıb biz də ədibin yalnız hekayəsinin bir sahəsini; dialoq yaradıcılığını araşdırmağı məsləhət bildik. Dialoq məsələsi həm dilçilik, həm də ədəbiyyatşünaslıq baxımından son dərəcə aktual, ciddi bir yaradıcılıq mövzusudur. Dialoq və monoloqla bağlı əsrin klassikləri-ustad tənqidçiləri, yaradıcı alimlər, yazıçılar bir sıra qiymətli fikirlər söyləmişlər. Dialoq və monoloqa hadisə, əhvalat, vəziyyət, xüsusilə obraz yaratmağın ən zəruri, uğurlu yaradıcılıq vasitəsi kimi baxmışlar, ona yüksək qiymət vermişlər, lirik romantik hisslərin, emosional əhvali-ruhiyyənin, müxtəlif psixoloji məqamların, habelə naqis, qüsurlu cəhətlərin, mənəvi-əxlaqi aləmi bürüyən, əhatə edən boşluğun tənqidi nailiyyətlərin, müsbət idyalın təbliği və tərənnümündə dialoq və monoloq sənətkarın əlində ən fəal yaradıcılıq vasitəsi olmuşdur. Bədii quruluşun- satira və yumorun, kinayə, eyham və sairənin verilməsində dialoq və mo- noloq əlverişli yaradıcılıq vasitəsi kimi qəbul edilmişdir. Xüsusilə zamanı, dövrü, mövcud şəraiti göstərməkdə, insan amilinə, cəmiyyətə baxışın və münasibətin istifadəsində ustadlar dialoq və monoloqdan məharətlə istifadə etmişlər. C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqvediyevin, Mir Cəlalın bədii nəsr dilinin, sözə, cümlə və nitqə, ümumən zamana-insana səciyyənamə vermək- də dialoq və monoloq kara gələn ən uğurlu yaradıcılıq vasitəsi kimi qəbul edilmişdir.
Filologiya məsələləri, № 15 2017
61 Hər bir yazıçı dialoq və monoloqa öz yaradıcılıq imkanlarına, müşahidə və axtarışlarına uyğun olaraq yanaşmış, ondan bəhrələnmişlər. Özü də dialoq və monoloqu zamana, dövrlərinə uyğun qəbul etmişlər. Ona görə də dialoq və monoloq, müxtəlif məzmunda, hər sənətkarın yaradıcılıq səviyyəsinə və imkanlarına uyğun özünü göstərmişdir. Deyək ki, klassik sənətkarlarda dialoq və monoloq daha çox satirik-jurnal formada olsa da, haqqında bəhs etdiyimiz İlyas Əfəndiyevin hekayəlrində əksinə, bu daha çox lirik-romantik, müsbət idyalı tərənnüm edən xarakterdədir. Bu da yenə dövrlə, zamanla, sosialist realizimlə bağlı bir məsələdir. Böyük nasir və alim Mir Cəlal yazırdı ki,: «Biz bədii dildə bəzən dialoqa çox az əhəmiyyət veririk. Halbuki, şirin və təbii yazan realist yazıçılar üçün dialoq çox böyük bir vasitədir. Mən bütün tipləri ədibin yaxud qəhrəmanın dili ilə danışdıran çox süni bir üsuldan hələ də əl çəkməyənləri demirəm. Mən dialoqların xarakterinə, təbiiliyinə çox diqqət edilməsini lazım bilirəm. İnsan xarakterini açan və dolğun məna ifadə edən maraqlı dialoqlara klassiklərimiz həmişə dil sənətkarlığının zəruri şərti kimi baxmışlar. Yaxşı dialoqlar vasitəsilə oxucunu güldürmək də. ağlatmaq da olar. Dərin fəlsəfi fikri də, xalis daxili psixoloji halları da, lirikanı da dialoqlar vasitəsilə vermək olar, satiranı da, yumoru da… sənətkarlığın başqa məsələlərində olduğu kimi, bu məsələdə də biz, klassiklərdən öyrənəcəyik və özü də dərindən öyrənməliyik» (5, səh.6). Mir Cəlal müəllim haqlı idi, bir də ona görəki satirik, lirik, yumorik, porteret, xatirə hekayələrində, novellaların dialoqların təbii, gözəl nümunələrini yaratmışdı. Ümumən İlyas Əfəndiyevin hekayə dili üç istiqamətdə, müəllif dili, dialoq və monoloq danışıq dili şəklində işlənsə də aparıcı mövqedə dayanan, əsas dil vahidi müəllifin və dialoqların dilidir. Monoloq dili nisbətən az istifadə olunması ədibin obrazların xasiyyətnaməsinə, xarakterinə müdaxilə etməsi ilə bağlıdır. Çox zaman obraza, hətta hadisə və əhvalatlara xarakteristikanı müəllifin özü verir. Ədibin dialoqları isə kamil, bütöv olmaqla obrazların xarakterini dəqiqliyi ilə aça bilir, hətta sənətkarın hadisəyə münasibəti haqda aydın təsəvvür yaradır. Ədibin «Kiçik bir poema» adlandırdığı hekayəsində bir dialoqa fikir verək: «Mən heç bir söz demirəm. Daha doğrusu deyə bilmirəm. Taleyin qəribə işləri barəsində nə demək olar ki,:» -Axı biz çoxdan tanışıq-deyə gülümsədi. Xatırlayırsınızmı? «Durna gölü» sonra Bakıda xəstəxanada olan görüşümüz. Mən ilk yaralandığım dəqiqəni və siyasi rəhbəri xatırlayaraq: -Yoldaşınız salamatdırmı?-deyə zəif səslə soruşuram. -Necə yoldaşım?-deyə o təəssüblə üzümə baxdı. -«durna göldə» sizinlə gördüyüm, burada siyasi rəhbər olan… -O mehribanlıqla gülümsədi:
Yüklə 3,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|