Microsoft Word Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti Darslik 2006. doc
Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining tannarxini hisoblash tartibi
Yüklə 3,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 11.2. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining tannarxini hisoblash tartibi
Qishloq xo’jaligi mahsulotlari tannarxi mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan resurslarning xarajatini (miqdorini) joriy narxlarda hisoblash asosida aniqlanadi. Qishloq xo’jaligida mahsulotlar tannarxini aniqlashda xarajatlarni ma’lum guruhlarga bo’lish zaruriyati bor va undan foydalinadi. Xarajatlarni guruhlarga bo’lish mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi deb ataladi. Kalkulyatsiya – qilinayotgan xarajatlarni guruhlarga, xarajat moddalariga bo’lishdir. Qishloq xo’jaligida mahsulot tannarxiga quyidagi xarajatlar kiradi (10-chizma). № Xarajat moddalari O’simlikchilikda Chorvachilikda 1. Ish haqi qo’shimchalari bilan + + 2. Urug’lik + - 3. Em-xashak - + 4. Yoqilg’i-moylash materiallari + + 5. O’g’it + - 6. Zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurash vositalari + + 7. Asosiy ishlab chiqarish vositalarini saqlash + + 8. Ish va xizmatlar + + 10-chizma. Qishloq xo’jaligida mahsulotlar tannarxini belgilovchi xarajatlar turlari 196 Tannarxning tarkibini yillar davomida tahlil qilib o’rganish iqtisodchilarga, xo’jalik rahbarlariga mavjud kamchilik va foydalanilmayotgan imkoniyatlarni ko’rsatadi. Mahsulot tannarxiga kirgan xarajatlar tarkibi, miqdori va iqtisodiy mohiyati jihatidan bir – biridan farq qiladi. Shuning uchun ularni xarajat moddalariga to’g’ri bo’lish katta ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga qarab xarajatlar to’g’ri yoki bevosita hamda egri yoki bilvosita xarajatlarga bo’linadi. Bevosita xarajatlar mahsulotlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashadi va tannaxga to’g’ridan-to’g’ri kiradi. Bularga o’g’itlar, urug’liklar, yem-xashak, shu mahsulotni ishlab chiqarishda ishtirok etkanlarning ish haqi va boshqalar kiradi. Lekin qishloq xo’jaligining o’ziga xosligi shundaki, unda bir xodim yoki bir texnika vositasi bir yilda bir nechta mahsulot ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Ularning xarajatlarini ana shu mahsulotlar o’rtasida taqsimlash ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi. Ayniqsa, korxonani boshqarish bilan bog’liq xarajatlar bu borada alohida metodikani talab qiladi. Bu xarajatlar bir mahsulot turiga to’g’ridan-to’g’ri kirmaganligi sababli ularni bilvosita yoki egri xarajatlar deb yuritiladi. Qishloq xo’jaligida barcha xarajatlar 1 gektar yoki bir bosh chorva hayvoniga hisoblanadi. Bir gektar yerdan olingan mahsulot miqdoriga shu bir gektar yerga ketgan xarajatlar miqdorini bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Chorvachilikda bir bosh chorva moliga qilingan xarajatlar miqdorini shu chorva molidan olingan mahsulotga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Bu bir qarashda ancha tushunarliga o’xshaydi. Aslida esa bunda o’ziga xos qiyinchiliklar mavjud. Gap shundaki, qishloq xo’jaligida bir ishlab chiqarish jarayonida asosiy, qo’shimcha va yondash mahsulotlar olinadi. Masalan, sut chorvachiligida olingan sut asosiy mahsulot, sigirdan olingan buzoq esa qo’shimcha mahsulot hisoblanadi. Shu sigirdan 5 – 6 tonna miqdorida organik o’g’it – go’ng olinadi. Bu mahsulot yondash mahsulot hisoblanadi. Barcha xarajatlar bir bosh sigirga qilingan. Ya’ni, sigir boqilgan va natijada 3 xil mahsulot olingan. Biz sutga, buzoqqa va go’ngga alohida xarajat qilgan emasmiz. Bunday holda mahsulot birligining tannarxini hisoblash o’ziga xos murakkablikni keltirib chiqaradi. 197 O’simlikchilikda esa barcha xarajatlar bir gektarga qilinadi. Masalan, bir gektar yerga don ekdik deylik. yerni tayyorladik, urug’lik sarfladik, o’g’it berdik, sug’ordik va hosilni yig’ishtirib oldik. Donchilikda asosiy mahsulot don olindi. Qo’shimcha mahsulot-don chiqindisi va yondash mahsulot – samon olindi. Ana shu mahsulotlarga xarajatlarni taqsimlash zarurati kelib chiqadi. paxta maydonidan paxta xomashyosi va g’o’zapoya olinadi va x.k. Bunday hollarda bir necha usul bilan mahsulotlar tannarxi aniqlanadi. Birinchi usul, qo’shimcha va yondash mahsulot ilmiy asoslangan ma’lum koeffitsientlar orqali asosiy mahsulotga aylantirib olinadi. YOndosh mahsulotning sotish narxi aniqlanadi va uning qiymati xarajatlardan chegirib tashlanadi. Natijada qolgan umumiy xarajatlar mahsulot hajmiga taqsimlanadi va bir birlik mahsulot tannarxi aniqlanadi. Keyin yana koeffitsientlar yordamida qo’shimcha va yondash mahsulot tannarxi aniqlanadi. Ikkinchi usulda mahsulotlarning narxi asosida qilingan xarajatlar taqsimlanadi. Uchinchi usulda yondash mahsulotning qiymati aniqlanadi va qilingan xarajatlardan chiqarib tashlanadi. Qolgan xarajatlar asosiy va qo’shimcha mahsulotlarga taqsimlanadi. Qishloq xo’jalilik korxonalarida mahsulotlar, ish va xizmatlar tannarxi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54 - son qarori bilan tasdiqlangan “Maxsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi xamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida NIZOM qoidalari asosida aniqlanadi. Ushbu nizom quyidagi bo’limlardan iborat. Yüklə 3,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|