Microsoft Word birja isinin t?Skili v? Idar? Ediln?SI. doc
Yüklə 1,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
üzə çıxarıb tərəfmüqavillərinə verməlidirlər. Öz növbəsində alıcılar məhsulu qəbul etməli və müqavillə (əqd) bağlanan zaman mövcud olan qiymətlərlə haqqını ödəməlidirlər. Ümumiyyətlə, cəmiyyət üzvləri və bazar iqtisadiyyatının işləmə mexanizminin təmin edilməsində birja ticarəti vasitəsilə qiymətlərin müəyyənləşdirilməsi və tələblə təklifin əlaqələndirilməsi həddindən artıq əhəmiyyətlidir. Lakin kommersiya sirri mövcud olsa da, birja ticarətinin bilavasitə agentləri olan tacirlər, istehsalçı və istehlakçıların bu prosesdə iştirakı müxtəlif səviyyəli və miqyaslı maraqlar və digər motivlərlə müəyyənləşir. Belə ki, birjalarda çalışan diler kimi tacirlərin başlıca məqsədi müəyən birja əmtəəsini ucuz alıb baha sataraq qazanc əldə etməkdən ibarətdir. stehsalçılar və istehlakçılar, eləcədə müxtəlif səviyyəli vasitəçilər birjaya müraciət etməkdə eyni məqsəd-qiymət fərqində qazanc əldə etmək imkanları ilə yanaşı, biri öz məhsulunu satır, digəri isə konkret öz tələbatlarını ödəyərək, təkrar istehsal prosesinin təminatçısına çevrilirlər. Direktiv iqtisadiyyatda təsərrüfat və ticarət iştirakçılarının məqsədləri dövlət tərəfindən verilərək, heç zaman dəyişilmir, baxmayaraq ki, ölkə və müəssisə səviyyəsində real iqtisadi durum kəmiyyət və keyfiyyətcə yaxşılaşır və ya pisləşir. Bütün bunların nəticəsində tələb və təklifn bir-birindən ciddi kənarlaşması, qeyri proporsionallıq, məhsul və xidmətlər qıtlığı baş verir, təyin edilmiş sabit dövlət qiymətləri faktiki olaraq əhəmiyyətini itirir. Ancaq etiraf etmək gərəkdir ki, bu cür qiymətlərin öz üstün cəhətləri mövcuddur. stehsal başlamazdan əvvəl məhsul satışı qiymətlərinin məlum olması, onun təşkilatçılarına nəzərdə tutulmuş fəaliyyətin əvvəlcədən səmərəli və yaxud səmərəsiz olmasını hesablamağa, məsrəflərin həddini müəyyənləşdirməyə və gözlənilən gəlirləri dəqiqləşdirməyə imkan verir. Onu da qeyd edək ki, qiymətlərin aşağı düşdüyü zaman və dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilmiş təminatlı qiymətlərin olmadığı şəraitində, istehsalçılar, istehlakçılar və tacirlər birjalardan kommersiya əməliyyatlarını qiymət tərəddülərindən sığorta etmək üçün istifadə edirlər. Müasir birjalarda əməliyyatların sığorta edilməsinin iki cür imkanı mövcuddur: 1). Qiyməti göstərməklə gələcəkdə aylar üzrə göndəriləcək-alınacaq məhsulların (əmtəələrin) müqavilələrinin alınıb-satılması; 2). Gələcəkdə müəyyən ay müddətində əmtəə üzrə sövdələşmə əqdlərinin (müqavilələrinin) alınması və ya satılması öhdəliklərinin əldə edilməsi. Beləliklə, bazar iqtisadiyyatı şəraitində birjalar mikro və makro səviyyələrdə, firmadaxili və firmalararası planlaşdırma sisteminin başlıca alətinə çevrilir və direktiv planlaşdırma sisteminə nisbətən dah mürəkkəb və gizli iqtisadi mexanizm yaradır. Buna görə də dəyişkən vəziyyətlərdə bu sistem tələb və təklifi əlaqələndirməyə imkan verir ki, buna təcrübədə direktiv sistemində heç vaxt və heç cür nail olmaq mümkün olmur. Yuxarıda göstərilən planlaşdırma sistemləri planauyğunluqların təmin edilməsi metodlarına görə prinsipcə fərqlənirlər. Birincisi, direktiv sistemdə təklifdəki dəyişikliklər tələb və qiymətlərə təsir göstərmir, əlavə olaraqda tələbdəki tərəddüdlər məhsul təklifi və qiymətlərini dəyişdirə bilmir. Beləliklə, belə inzibati-amirlik sistemində istehsalçılar və istehlakçılar planların dəyişdirilməsinə dair kənardan heç bir əlavə məlumatlar və tabeçiliklərində olduqları yuxarı orqanlardan nəyisə kəsgin dəyişdirəsi yeni göstəriş almırlar, hətta planların yenidən baxılmasına marağında olmuelar. Əgər təcrübədə əvvəl qəbul edilmiş planı təsərrüfat rəhbərləri və mütəxəssislər təzədən nəzərdən keçirməyə nail olurdularsada belə, onlar buna əsasən özləri işlədiyi müəssisədə əmək haqqı fondunun artırmaq və digər maraqlarını güdərək edirdilər, tələb təklifin tarazlaşdırılması probleminin isə buna heç bir dəxli olmurdu. kincisi, bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəyyən bir həlqənin son məhsulunda qiymətlərin dəyişməsi ondan asılı olan sahələrdə tələb, təklif və qiymətlərə təsir göstərir. Həmin proseslər sanki eyniliklə zaman və məkan çərçivəsində təkrar olunur. Belə ki, müəyyən bir ay ərzində qiymətlərin dəyişməsi digər aylarda da qiymətlərə təsir göstərir, hər hansı bir ərazidə isə qiymətlərin qalxıb və ya enməsi başqa regionlarda da onların bu və ya digər tərəfə tərəddüdlərinə səbəb olur. Bütün bununla yanaşı, bazar iqtisadiyyatında tələb, təklif və qiymətlərin dəyişməsi bir sıra başqa amillərə təsir göstərir. Direktiv iqtisadiyyat tələb və təklifə təsir göstərən siyasi, iqtisadi, sosial, təbii-iqlim və digər amillərin dəyişməsinə elə də ciddi əməl edə bilmir və ya heç reaksiya vermir. Üçüncüsü, direktiv iqtisadiyyatda tərtib edilən planların əhatə müddəti dəqiq müəyyənləşdirilir. Ona görə həmin planların reallaşdırılmasına cəlb edilən bütün tərəflər necə olursa olsun mütləq bütün məhsullar üzrə göstərilmiş istehsal və satış müddətlərindən kənara çıxmamalıdırlar. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bu cür dönməz və sərt sistem bazarın işləmə mexanizminə tam ziddir. Kapitalist üslubu-idarəsində tərəfmüqavillər məhsulgöndərmə kontraktlarının reallaşdırılması müddətini təyin edirlər. Bütün bunlarla yanaşı, dövlət aparatı bazar subyektlərinə bağladıqları müqavilələr üzrə heç bir həcm göstəriciləri və əhatə müddəti təyin etmirlər. Bu məsələləri istehlakçı və istehlakçılar öz aralarında sərbəst olaraq hər bir konkret məhsul üzrə həll edə bilirlər. Müasir birja vasitəsilə bağlanan müqavilələr beş il müddətə bağlana bilər, lakin təcrübədə bu çox nadir hallarda baş verir. Dördüncüsü, direktiv iqtisadiyyatla müqayisədə kapitalizmdə hər bir sövdələşmə tərəfi planların tərtib edilməsi Yüklə 1,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|