Microsoft Word Hikmet 15. doc

24   Щикмят 
 
 
N
əsib Göyüşov 
 
 
X
ƏYYAM: ZAHİRİ  SURƏTDƏN 
BAT
İNİ MƏNAYA
 
 
Orta ça
ğlarda müsəlman  Şərq ictimai-mədəni mühitində elm, hikmət və 
ədəbiyyat bir-birinə qovuşuq halda təşəkkül tapııb inkişaf etmişdir. O dövrə xas 
ciddi v
ə  əhatəli təhsil alan şəxslər ensiklopedik biliklərə yiyələnməklə, Quran 
v
ə  İslam maarifi ilə yanaşı, təbiətşünaslığın  əsasları, nəzəri və  əməli hikmət, 
əxlaq, poetika, irfan və s. sahələr üzrə geniş məlumata malik olmuşlar. Savadlı 
zümr
ə    müxtəlif elm sahələri ilə yanaşı, sənət və  ədəbiyyata böyük maraq 
göst
ərmiş, bir çox alimlər bədii zövqə malik olmaqla özləri  şeir söyləmiş  və 
ədəbi  əsərlər də yazmışlar.  Şərqdə  əksər alimlər bədii zövq sahibi olmuş, elə 
h
əmin zövqün nəticəsində İbn Sina, Qəzali, Eynülqüzzat Həmədani, Şihabəddin 
Söhr
əvərdi (Şeyx İşraq) gözəl ədəbi nümunələr yaratmışlar.  
    Öm
ər Xəyyam Nişaburi (440/1048-526/1131) təkcə İran və Şərqdə deyil, 
dünyada tanınan filosof, alim v
ə mütəfəkkirlər sırasındadır, yəni, o, daha çox 
elmi sima kimi m
əşhur olub. Ədəbi sahədə isə  əsasən rübailəri ilə    maraq 
do
ğurub və  Xəyyama mənsub edilən çoxsaylı dübeytilərdən yalnız 200-250 
hüdudunda ona aiddir. M
ərhum Məhəmmədəli Füruğinin araşdırmasına görə, 
X
əyyamın rübailərinin sayı 200-dən çox deyil. Çoxsaylı rübailər sonradan onun 
adına söyl
ənmiş  və görünür bunları qoşanlar bəzən zahiri baxımdan bəsit və 
sad
əlöhvcəsinə səslənən  fikirlərini Xəyyamın elmi-fəlsəfi siması,   nüfuzu və 
adı il
ə yaşatmaq istəmişlər. Qaynaqlarda “Xəyyam” təxəllüsü ilə yazan daha üç 
n
əfərin adı çəkilir. O, daha çox filosof, münəccim və riyaziyyatçı kimi 
m
əşhurdur və görünür tək-tək rübüiləri məşğuliyyət kimi yazıb. Xəyyam  
rübail
ərinin bir qismi ingilis dilinə  tərcümə edildikdən sonra  şair kimi 
avropalılar arasında çox m
əşhurlaşıb və onlar  mütəfəkkirə öz müasir baxış 
eyn
əkləri və zahiri hissləri  ilə nəzər salmışlar ki, bunun kökündə bir neçə amil 
dayanır: 
1.
 
Şərab motivləri və dünyəvi ləzzət (hedonizm);  
2.
 
Varlı
ğı və gerçəkliyi boş və puç sanmaq (nihilizm);  
3.
 
Dünya v
ə həyatdan maddi istifadə fürsəti (praqmatizm).  
X
əyyam, onun dünyagörüşü və xüsusilə müəllifin  ədəbi irsi barədə istər 
Q
ərbdə, istərsə  də  Şərqdə aparılan araşdırmalarda mübaliğələr və  təhriflər 
mü
şahidə edilir ki, bunların bir qismi keçmişdən qaynaqlanır. Elə  ədəbi 
t
əzkirələrin özlərində belə hallar az deyil, hətta bəzən hər hansi bir şəxsiyyətin 

---

Ədəbiyyatşünaslıq
 
 25 
 
 
adı il
ə bağlı cürbəcür  əfsanələr qoşulur. Elə  Səlcuqilərin vəziri Nizamülmülk, 
Öm
ər Xəyyam və  Həsən  İbn Səbbah haqqında da belə  rəvayət düzəltmişlər, 
guya onlar u
şaqlıqda bir mədrəsədə oxuyarkən  əhd edirlər ki, böyüyəndə  hər 
biri bir uca m
əqama çatsa, o birisinə kömək etsin.  
X
əyyamın rübailərinin təhlilinə keçməzdən öncə, onun elmi-fəlsəfi mirası 
əsasında dünyagörüşünün ən  mühüm cizgilərini ümumiləşdirməyə çalışaq:  
1.
 
Allahın vücudunun heç bir s
əbəb və dəlilə ehtiyacı yoxdur;  
2.
 
Varlıq al
əmində olan bütün nə varsa gerçəkdir;  
3.
 
Al
əmdə olan bütün varlıq nümunələri Allahın feyzindən qaynaqlanır;  
4.
 
İlahi təklif insanları mənəvi kamilliyə çatdırmaq üçündür;  
5.
 
Pey
ğəmbərlər ilahi hökmləri insanlar arasında ədaləti bərqərar etmək 
üçün gönd
ərilmişlər;  
6.
 
A
ğılın ən uca mərtəbəsi Allahdah gələn külli əqlə xasdır;  
7.
 
İnsanların ali hədəfi Allahın rizasını qazanmaq və Ona layiq əxlaqa 
yiy
ələnməkdir;  
     8. 
İlahi əmr və qadağanın üç faydası vardır: nəfsi pərhizkarlıq; onu axirətə 
hazırlamaq; Haqqın ay
ə və hökmlərini yadda saxlamaq.  
X
əyyamın rübailərində dünyanın faniliyi tez-tez xatırlanır və insana verilən 
ömür fürs
ətindən səmərəli istifadəyə dəvət olunur. Qur’anda da dünya fani və 
dünya h
əyatı ləhv sayılır. Ancaq bu o demək deyildir ki, insan dünyanı puç 
sanaraq h
əmin fürsətdən yalnız öz heyvani-maddi tamah atəşini söndürmək, 
n
əfsini məzələndirmək üçün faydalanmalıdır. Axı Allah insana cismani varlıqla 
yana
şı, ağıl kimi fəzilət vermiş, üstəlik ona öz ruhundan damızdırmışdır, dünya 
h
əyatı üçün bütün nemətləri onun ixtiyarında qoymuşdur. Bunların müqabilində 
öz Xaliqini v
ə ona bu qədər fəzilət və nemət verəni yada salmağın nə zərəri ola 
bil
ər ki... İslamda hind, xiristian və başqa  mistik təlimlərə xas tərkidünyalıq 
yoxdur, Qur’ana gör
ə, insan dünyadan öz nəsibini götürməlidir, ancaq dünyəvi 
nem
ətlərdən yararlanarkən ədalət tərəzisini – yəni  Haqqı unutmaq olmaz .  
İki növ idrak var: hissi və əqli təfəkkür, bir də bəsirət yolu ilə olan mərifət. 
Birincisi, b
əşərin öz səyi ölə əldə edilir, ikincisi isə ilahi vergi kimi qəlbə nazil 
olur. Ancaq Haqqın substansiyasına xas el
ə sirli və gizli mətləblər vardır ki, 
b
əşərin oraya yolu yoxdur. İlahinin calal pərdəsi götürülərsə, bütün varlıq aləmi, 
s
ən və mən – nə varsa fənaya uğrayar:     
 
 
     و  اد     لزا را ا
  
  و 
     و  ا      
 ف
  
   و   
  د     زا  ه 
  
     و 
      ا    د  ن  
  
 

---