26
tisiyalara münasibətləri müəyyən edən şəxsi psixoloji mənzərə sə-
ciyyəvidir. Böhran vəziyyətinin çaxnaşması və qeyri-müəyyənliyi
kapital qoyuluşlarının durğunluğuna səbəb olur, tərəqqi şəraitində
yaxşı əhval-ruhiyyə aktivlərin qiymətlərinin qalxması ilə bağlı
eyforiyanı stimullaşdırır. Fikrimizcə, psixoloji amillər yalnız
investisiya prosesi üçün əhəmiyyətli deyil, eyni zamanda böhranın
genişlənməsinə təsir edirlər.
Bir çox qərb alimlərinin də qəbul etdikləri kimi, maliyyə
sisteminin bu cür institusional anlaşılması maliyyə böhranının
kredit müəssisələrinin müflisləşməsi ilə əlaqələndirilməsinə və
bank böhranı kimi anlaşılmasına səbəb olur. Lakin maliyyə böhra-
nının strukturuna gəlincə, A.A.Anikinin onun aşağıdakı kompo-
nentlərini müəyyənləşdirir: büdcə, bank, pul dövriyyəsi, valyuta və
birja
14
.
Rus alimi B.B.Rubsov hesab edir ki, “maliyyə böhranına”
valyuta sisteminin böhranı, bank sisteminin böhranı və fond birja-
sının böhranı (müvafiq olaraq, valyuta, bank və fond böhranları)
daxildir. K.Rudovoyun fikrincə, maliyyə böhranı maliyyə-kredit
sisteminin tarazlığının pozulmasıdır ki, bu da özünü maliyyə
müəssisələrinin və kredit-maliyyə təsisatlarının qeyri-sabitliyində,
milli valyutanın dəyərsizləşməsi və suveren borcların ödənilmə-
məsində göstərir. Bütün bunlar ÜDM-un kəskin düşməsinə və
nəticədə, dövlətin mərkəzləşdirilmiş fondlarının formalaşması və
bölüşdürülməsi prosesinin pozulmasına səbəb olur
15
.
Y.A.Konstantinov və A.N. lyinskiy maliyyə böhranı anla-
yışını dövlətin maliyyə-kredit mexanizmlərinin böhranlı vəziyyəti
kimi, maliyyə bazarının böhranını isə fond və borc kapitalı
bazarındakı vəziyyətin kəskin ağırlaşması kimi şərh edir
16
.
14
Аникин А.В. История финансовых потрясений от Джона Ло до Сергея
Кириенко
. - М: ЗАО «Олимп-бизнес» 2002.-448 c.
15
Рубцов Б.Б. Мировые рынки ценных бумаг. М. Экзамен 2002. - 448с.
16
Константинов Ю.А., Ильинский А.Н. Финансовый кризис: причины и
преодоление
. Москва: Финстатинформ, 1999. С.70
27
ABŞ-ın Milli iqtisadi tədqiqatlar bürosunun eksperti Maykl
Bordonun təklif etdiyi geniş yayılmış təsnifata uyğun olaraq,
maliyyə böhranları 3 kateqoriya üzrə qruplaşdırıla bilər: bank, borc
və valyuta böhranları
17
.
F.Mişkin hesab edir ki, maliyyə bazarlarının əsas bəlası olan
maliyyə böhranı fenomeni maliyyə aktivlərinin qiymətinin kəskin
enməsi və bir çox maliyyə (və digər) şirkətlərin müflisləşməsi ilə
xarakterizə edilir. Mişkin maliyyə böhranının aşağıdakı səbəblərini
müəyyənləşdirir: faiz dərəcələrinin qalxması, fond bazarında
qiymətlərin düşməsi, qiymətlərin ümumi səviyyəsinin gözlənilmə-
dən düşməsi, qeyri-müəyyənliyin artması və bank çaxnaşması
18
.
Amerikanın məşhur “Beynəlxalq iqtisadiyyat” dərsliyinin
müəllifləri Tomas Puqel və Piter X. Lindert hesab edirlər ki, ma-
liyyə böhranına səbəb ola biləcək 5 faktor mövcuddur: hədsiz kre-
dit və borclar; beynəlxalq şoklar; valyuta riski; müvəqqəti be-
ynəlxalq qısamüddətli kreditlər və qlobal infeksiya
19
.
Maliyyə bazarlarında sistemli böhran böyük valyuta, faiz
ş
okları və ümumiqtisadi durğunluq nəticəsində meydana gəlir.
Maliyyə və real sektorda yaşanan çətinliklər, ödənişlərin vaxtında
edilməməsi, borc keyfiyyətinin düşməsi, faiz və valyuta məzənnə-
sində yerdəyişmələr, səhm qiymətlərində enmələr ilə meydana gə-
lir. Bu formada meydana çıxan böhranlarda firmaların öz araların-
da, hökumət və iqtisadiyyatın digər sektorları arasında, xarici və
yerli investorlar arasında koordinasiya problemi yaranır. Sistemli
bir böhranda yerli və ya xarici hər hansı bir firmanın qazancı,
sahibinin və menecerinin ən uyğun davranışı ümumiqtisadi vəziy-
yətdən asılıdır. Problem ancaq iqtisadi vahidlər arasında əlaqə və
davranış ilə kifayətlənməyib sektor səviyyəsində müəyyənedicidir.
Maliyyə və real sektor bir-birləri ilə iç-içədir. Sistemli böhranda
17
Миотти Л. Финансовая либерализация, спекуляция и банковские кризи-
сы
// Банки: мировой опыт.–2002.-№ 4.
18
Мишкин Ф. Экономическая теория денег, банковского дела и финансо-
вых
рынков. М.: Аспект Пресс, 1999. –820 с.
19
Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. Москва, 1999. - II том. – 442с.
28
bir-birlərinin davranışları digərinin likvidlik və borcunu ödəmə
gücünə təsir edəcəyinə görə hər iki tərəfdə də yenidənqurma ehti-
yacı yaranacaqdır. Bu vəziyyətdə dövlət yenidənqurmanın əsas
aktyorlarından biri kimi çıxış edərək hər iki tərəf üçün oyun
qaydalarını müəyyən etməlidir. Bu qaydalar çərçivəsində yerli və
xarici investorlar, firma sahibləri, işçilər və dövlət digərlərinin
davranışlarının nəticəsini gözləyəcək və qərarlarını buna görə
müəyyən edəcəklər. Bu cür davranış forması sistemli böhranın
meydana gəldiyi, yerli və xarici kapitala iqtisadiyyatın ən çox
ehtiyac duyduğu vaxtda sözügedən aktyorların qarşılıqlı təsiredici
nəticəsi bazardan geri çəkilmələrini daha yaxşı izah edəcəkdir.
Maliyyə sarsılmaları sferasındakı işləri yekunlaşdıraraq belə
qərara gəlmək olar ki, maliyyə böhranının tərkibinin mahiyyəti
aşağıdakılardan ibarətdir: maliyyə böhranı – maliyyə aktivlərinin
qiymətinin kəskin düşməsi ilə və ya maliyyə bazarında vəziyyətin
kəskin ağırlaşması, xüsusən də milli pul vahidinin dəyərsizləşməsi
və suveren borcun ödənilməsi problemi, maliyyə bazarı və maliyyə
institutlarının vasitəçilik funksiyasının axsaması və səhmlərin mə-
zənnə dəyərinin kəskin düşməsi ilə xarakterizə olunur.
2.2. MAL YYƏ BÖHRANININ KOMPONENTLƏR
Bank krizisləri. Bank sisteminin böhrana girməsinin başlıca
problemi sistemin dövlətə və cəmiyyətə yüklədiyi maliyyə ağırlı-
ğ
ındadır. Bəzi hallarda, bankların xilas edilmə əməliyyatı maliyyə
böhranların şaxələrini artıraraq daha böyük zərərlərə yol aça bilir.
2007- ci ildə ABŞ-da başlayan və daha sonra əksər ölkələrə
yayılan maliyyə böhranı dünyanın keçirdiyi ən iri tutumlu qlobal
böhranıdır. 1975- 2009 -ci illərdə 50 -dən artıq ölkədə 200 -dən
çox valyuta və 54 borc/bank böhranlarını qeydə alıb.
2007- 2008 -ci illərdə ABŞ baş verən böhranın daha çox
«maliyyə infeksiyası» kimi yeni fenomenin nəticəsi olduğu
Dostları ilə paylaş: |