17
mюhkяmlяndиrиlmяsиnя vя cяmиyyяtиn иdarя edиlmяsиnя
yюnяldиlиr.
Dюvляt bцdcяsиnиn xяrclяrиnиn tяrkиbи vя quruluшu,
rnцlkиyyяt formalaры, genиш tяkrar иstehsalda vя mиllи gяlиrиn
bюlцшdцrцlmяsиndя dюvляtиn rolu иля mцяyyяn edиlиr. Buna
mцvafиq olaraq Azяrbaycan Respublиkasы dюvляt bцdcяsиnиn
xяrcляrи иstehsalыn fasиляsиz davam etdиrиlmяsи vя иstehsal
fondlарынын эенишляндирилмяси, иътимаи иstehlak фondlarынын
yaradыlmasы vя цmumdюvляt ehtиyaclarынын юdяnиlmяsи
xяrcляrиndяn иbarяtdиr.
Azяrbaycan Respublиkasы dюvlяt bцdcяsиnиn xяrcляrи
aшaьыdakы qrуplara bюlцnцr:
1) иqtиsadиyyatын иnkишaf etdиrиlmяsи;
2) яhalиnиn sosиaл-mяdяnи ehиyaclarынын юdяnиlmяsи;
3) юlkяnин mцdafия qabиlиyyяtиnиn мющкямляндирилмяси;
4) dюvlяt hakиmиyyяtи vя dюvlяt иdarяsи orqanlarыныn
saxlanmasы;
5) dюvляtиn maddи vя malиyyя ehtиyatlarыныn yaradыlmasы
vя dюvляt гanunverиcиlиyи иlя nяzяrdя tutulan saиr xяrcляr.
18
Bцdcяnиn xяrclяrиnиn mяzмunu hяmиn xяrclяrиn konkret nюvц
иlя, onlarын kяmиyyяt vя keyfиyyяt cяhяtляrи иlя xarakterиzя olunur.
Xяrclяrиn kяmиyyяt xarakterи bu vя ya dиgяr mяqsяd цчцn ayrыlan
bцdcя vяsaиtиnиn mиqdarыны яks etdиrиr. Bцdcя xяrcляrиnиn
keyfиyyяt baxыmынdan mahиyyяtи иsя bu xяrclяrиn иqtиsadи
tяbияtиnи, onlarыn sosиal yюnцmцnц, mяqsяdlи tяyиnatыны иfadя
edиr.
Dюvlяt bцdcяsиnиn xяrclяrиnиn sosиal-иqtиsadи mяzmunu hяr
bиr dюvlяtиn cяmиyyяtиn иqtиsadи hяyatынdakы rolu иlя, яhalиnиn
sosиal-mяdяnи ehtиyaclarынын юdяnиlmяsиndяkи ишtиrak dяrяcяsи
иlя mцяyyяn edиlиr. Bu da bиr sыra konkret amиllяrdяn asыlыdыr:
1) mцяyyяn dюvrdя dюvляtиn yerиnя yetиrdиyи funksиyalarын
xarakterи;
2) юlkяnиn sosиal иqtиsadи иnkишaf sяvиyyяsи;
3) dюvляtиn xarиcи иqtиsadи-sиyasи яlaqяляrиnиn mиqyasы;
4) mцlkиyyяt formalarыныn dюvляt bцdcяsи иlя qarшыlыqlы
яlaqяsи;
5) xalq tяsяrrцfatы sahяляrиnиn иnkишafы цчtиn bцdcя
vяsaиtиnиn verиlmяsи metodlaры.
19
Юlkяnиn иnkишaf vяzиfяляrиnиn xarakterиndяn asыlы olaraq
cяmиyyяtиn иqtиsadи, sosиal иnkишaf ehtиyaclarы, mцdafия vя
dиgяr mяqsяdляrи цчцn dюvляt bцdcяsиnиn mцяyyяn xяrc sиstemи
meydana gяlиr.
Dюvляtиn mцvafиq иnkишaf mяrhяляляrиndя meydana gяляn
mцxtяlиf amиllяrиn qarшыlыqlы яlaqя vя tяsиrи шяraиtиndя ayrы-
ayrы xяrc nюvляrиnи юdяmяk цчцn bцdcяdяn ayrыlan vяsaиtиn
nиsbяtляrи (mиqdarы) mцяyyяn edиlиr.
Bцdcя tяsnиfatыna mцvafиq olaraq иqtиsadи иnkишaf цzrя
xяrclяrиn tяrkиbиnя maddи иstehsal sahяlяrиnиn, mяnzиl-kommunal
tяsяrцfatыnыn, mяишяt xиdmяtи sahяlяrи xяrclяrи aиddир. Lakиn
юzяllяшdиrmя sahяsиndя proqramыn hяyata keчиrиlmяsи иlя
яlaqяdar olaraq dюvlяt bцdcяsиnиn xяrclяrи sиstemиndя bюyцk
dяyишиklиklяr baш verиr vя sosиal xarakterlи xяrclяrиn hяcmи vя
xцsusи чяkиsи иldяn-иlя artыr.
Mцasиr иqtиsadи иnkишaf sяvиyyяsиndя bцdcя xяrclяrиnиn
tяrkиbи чox mцxtяlиf vя genишdиr. Bu da aydыndыr kи, mцasиr
bazar иqtиsadиyyatыna keчиd шяraиtиndя bu xяrclяrиn belя
genишlиyи labцddцr. Чцnkи иqtиsadи иnkишafa naиl olmaq daha
чox xяrc tяlяb edиr. Lakиn, dюvlяt hяr zaman bu иqtиsadи templя
20
ayaqlaшmaqla yanaшы bu xяrclяrиn bиr qиsmиnи azaltmaq, dиgяr
bиr qиsmиnи иsя nяzarяt altыna almaq sиyasяtи yerиtmяyя чalышыr.
Bцdcя xяrclяrи mяhsuldar vя eynи zamanda qeyrи-mяhsuldar
xarakter daшыyыr. Ыqtиsadи иnkишafla яlaqяdar olan xяrclяr
mяhsuldar xяrclяr xarakterи daшыyыr. Bu xяrclяrиn hяyata
keчиrиlmяsиnя vя onlarыn daha genиш mиqyas almasыna dюvlяt hяr
zaman maraqlыdыr. Чцnkи dюvlяt xяrclяrиnиn яsas mяqsяd kиmи
иqtиsadи иnkишafa naиl olmaq, юlkя яhalиsиnиn hяyat sяvиyyяsиnи
yцksяltmяk vя bunlarla yanaшы beynяlxalq иnteqrasиya sahяsиndя
юnяmlи mюvqe tutmaqdыr. Lakиn bunlarla yanaшы qeyrи-mяhsuldar
xяrclяr dя цmumи dюvlяt xяrclяrи ичяrиsиndя xцsusи чяkиyя
malиkdиr. Bu xяrclяrя иdarяetmя, mцdafия, hяr bиr quruculuq vя s.
sahяlяrlя baьlы xяrclяr aиddиr.
Dюvlяt hяr zaman bu xяrclяrи mиnиmum sяvиyyяdя saxlamaьa
чalышыr.
Цmumиyyяtlя, bцdcя xяrclяrиnи иkи bюyцk qrupda
cяmlяшdиrmяk olar:
1) Mяrkяzlяшdиrиlmиш xяrclяr;
2) Qeyrи-mяrkяzlяшdиrиlmиш xяrclяr.
21
Hяr иkи xяrc nюvц иstehsalыn genишlяndиrиlmяsи (kapиtal
qoyuluшunun vя dюvrиyyя vяsaиtиnиn malиyyяlяшdиrиlmяsи yolu
иlя), sosиal tяyиnatlы иctиmaи fondlarыn yaradыlmasы vя dюvlяtиn
dиgяr tяlяbatlarыnыn юdяnиlmяsи цчцn иstиfadя edиlиr.
Юлкямиздя tяsяrцfatчыlыq hяm xцsusи, hяm dюvlяt
formalarыndan иstиfadя edиldиyиndяn иqtиsadиyyatыn иnkишafы
prosesиndя dюvlяtиn funksиyalarы yenиlяшиr, dяyишиr. Щям дя
dюvlяtиn mцlkиyyяt formalarы, genиs tяkrar иstehsalda vя mиllи
gяlиrиn bюlцшdцrцlmяsиndя ишtиrakыndan asыlы olaraq dюvlяt
xяrclяrиnиn tяrkиbи vя quruluшu mцvafиq olaraq dяyишиr vя
mцrяkkяblяшиr.
Dюvlяt xяrclяrиnиn tяrkиbи vя quruluшu dюvlяt bцdcяsи
xяrclяrиnиn tяrkиbи vя quruluшunu яks etdиrиr. Bununla yanaшы
qeyrи-mяrkяzlяшdиrиlmиш xяrclяr dя dюvlяt xяrclяrиnиn tяrkиbи
kиmи qeyd etmяk lazыmdыr. Ancaq bu xяrclяr dюvlяt xяrclяrиnиn
malиyyяlяшdиrиlmяsиndя яsaslы mюvqe tutur. Aydыn olur kи, dюvlяt
bцdcяsи xяrclяrи mяhz dюvlяt xяrclяrиnиn tяrkиbи vя quruluшunu
mцяyyяn etmяyя иmkan verиr.
Dюvlяt bцdcяsиnиn xяrclяrиnи xarakterиzя edяrkяn onlarы
aшaьыdakы bиr neчя яlamяtlяrиnя gюrя qruplaшdыrmaq olar:
Dostları ilə paylaş: |