32
Bunlara daxиldиr: Mиllи Mяclиsиn saxlanmasы, юlkяnиn mцdafияsи,
sosиal mцdafия, yanacaq vя enerjи kompleksиnя verиlmиш
kredиtlяrиn qaytarыlmasы, sяnaye vя tиkиntи xяrclяrи, dюvlяt
иnvestиsиyalarы, иqtиsadи fяalиyyяt цzrя saиr xяrclяr, o cцmlяdяn
иqtиsadи иslahatlarыn hяyata keчиrиlmяsи vя kичиk sahиbkarlыьa
иnvestиsиya иlя baьlы xяrclяr, beynяlxalq tяшkиlatlarla яlaqяdar,
xarиcи vя daxиlи borclarыn юdяnиlmяsи, ehtиyat fondlarыnыn
yaradыlmasы, mяqsяdlи bцdcя fondlarы vя s.
Qeyd etmяk lazыmdыr kи, иcra hakиmиyyяtи orqanlarыnыn
saxlanmasыna, mяhkяmя hakиmиyyяtи vя prokurorluq orqanlarыnыn
malиyyяlяшdиrиlmяsи xяrclяrиnиn xцsusи чяkиsи azdыr. Bunu da
onunla иzah etmяk olar kи, bazar иqtиsadиyyatыna keчиd
шяraиtиndя bцdcя xяrclяrиnиn xцsusиyyяtlяrиndяn bиrи ondan
иbarяtdиr kи, xяrclяr daha чox sosиal вя игтисади инкишаф
yюnцmlцdцr. Dюvlяt fяal sosиal sиyasяt yerиtmяklя иdarя
aparatыnыn xяrclяrиnи azaltmaьa чalышыr.
FƏS L II Azərbaycanda büdcə xərclərinin müasir durumunun təhlili
3.1 Azərbaycan Respublikasında büdcə xərclərinin müasir vəsiyyətinin təhlili.
Dövlət büdcəsi dövlətin sosial-iqtisadi siyasətinin həyata keçirilməsində əsas
rol oynayır. Bunun sayəsində vahid maliyyə, bütövlükdə vahid iqtisadi siyasətin
həyata keçirilməsi təmin olur. Dövlət büdcəsi dövlətin mövcud gəlirləri ilə xərcləri
33
arasındakı balansı əks etdirir. Milli iqtisadiyyatın mövcud şəraitə uyğun olaraq
inkişaf etməsində, sənayenin yeni texnologiyalarının tətbiqi əsasında formalaşması
və həmçinin cəmiyyətin sosial rifahının inkişafında dövlət büdcəsinin böyük rolu
vardı. Iqtiasadi mahiyyətinə görə dövlət büdcəsi milli gəlirin bölüşdürülməsi üçün
dövlətlə hüquqi və fiziki şəxslər arasında yaranan münasibətlərdir. Bu münasibətlər
isə öz növbəsindəiqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələində tədbirlərin həyata
keçirilməsinin, ölkəninin müdafiəsinin möhkəmləndirilməsinin və dövlət
idarəetməsinin maliyyələşdirilməsi üçün büdcə fondunun yaradılması və istifadəsi
ilə əlaqədardır. Iqtisadiyyatını yenicə inkişaf yoluna yönəltmiş ölkələrdə qarşıda
duran vəzifələrə uyğun olaraq dövlət bölməsi üçün belə bir planlaşdırma lazımlı və
vacibdir. Birinci növbədə illik büdcə planı tərtib edilir. Bu zaman dövlət büdcəsinin
ə
sas göstəricisi olan gəlirlər və xərclər dəqiqliklə müəyyən olunur. Belə olan halda,
dövlət öz gəlirini və xərcini əvvəlcədən bilir. Bu, hər bir dövlətin büdcə siyasətinin
ə
sas amili kimi qəbul edilir və bunun həyata keçirilməsi ancaq dövlətin mükəmməl
büdcə sistemi olduğu şəraitdə mümkündür. Dövlət büdcəsinin rolu həm kəmiyyət,
həm keyfiyyət baxımından da təsiri olduğu qəbul olunur. Büdcənin kəmiyyət təsiri
dedikdə, hansı istiqamətdə nə qədər vəsait yönəldilməsi başa düşülür. Keyfiyyət
təsiri isə bir tərəfdən, vergilərin düzgün qurulması və vəsaitlərin səmərəli
xərclənməsini, digər tərəfdən büdcə vasitəsilə bu prosesə nəzarət edilməsini nəzərdə
tutur.
Kəmiyyət baxımından dövlət büdcəsinin gəlirləri milli dövlətin payını ifadə
edir. Onun mütləq həcmi və xüsusi çəkisi dövlətin konkret vəzifələri və gəlir
potensialından asılı olur. Dövlət büdcəsinin gəlir hissəsininin formalaşmasında vergi
ödəmələri mühüm yer tutur. Maliyyə resurslarının büdcədə toplanması dövlət
ə
həmiyyətli məqsədli proqramların həyata keçirilməsinin maddi əsasını təşkil edir.
Ona görə də ən başlıca məsələ, həm də həmin maliyyə resurslarından səmərəli
istifadə edilməsidir.
Dövlə
t büdcə
si. Xə
rclə
r
Cədvəl 1
Göstə
rici
2010
2011
2012
2013
2014
34
2013-cü il dövlət büdcəsinin xərcləri 19850,0 mln. manat proqnoza qarşı
19143,5 mln. manat və yaxud 96,4 faiz icra edilmişdir ki, bu da 2012-ci illə
müqayisədə 1727,0 mln. Manat və yaxud 9,9 faiz çoxdur.
ÜDM-də dövlət büdcəsi xərclərinin xüsusi çəkisi 33,2 faiz təşkil etmişdir ki, bu
da ötən ilin müvafiq göstəricisindən 1,4 faiz çoxdur.
Strukturuna görə 2013-cü il dövlət büdcəsi xərclərinin 9193,3 mln. manatı və
ya 48,0 faizi cari xərclərə yönəldilmişdir ki, bu da 2012-ci illə müqayisədə 84,9 mln.
manat və yaxud 0,9 faiz azdır.
2014-cü ildə dövlət büdcəsinin xərcləri 93,2 faiz və yaxud 18699,3 mln. manat
icra edilmişdir. 2014-cü ilin oktyabr-dekabr ayları üzrə dövlət büdcəsinin xərcləri
6005,8 mln. manat icra olunmuşdur. Dövlət büdcəsi xərclərinin 24,0 faizi və yaxud
4485,8 mln. manatı sosial təyinatlı tədbirlərin maliyyələşdirilməsinə yönəldilmişdir
ki, bu da 2013-cü illə müqayisədə 403,9 mln. manat və yaxud 9,9 faiz çoxdur.
2015-cü ilin üç ayında dövlət büdcəsinin xərcləri proqnoza nisbətən 89,9 faiz
və yaxud 4189,8 mln. manat icra olunmuşdur.
qtisadi təsnifata uyğun olaraq cari ilin üç ayında dövlət büdcəsi xərclərinin
33,0 faizi və yaxud 1380,6 mln. manatı sosialyönümlü xərclərin (əməyin ödənişi
qtisadiyyata (mln.manat)
4889.9 6803.2 6960.7 8207.5 7596.6
Tə
hsilə
(
mln.manat)
1180.8 1268.5 1453.2 1437.7 1553.9
Sə
hiyyə
yə
(
mln.manat)
429.2 493.4 609.4 618.9 665.3
Elmə (
mln.manat)
92.8
106.1 116.7 117.0 124.2
Qanunvericilik və
icra hakimiyyə
ti, yerli
idarə
etmə
orqanlarının
saxlanılmasına (
mln.manat)
303.0 281.9 342.3 349.3 449.7
Profisit,kə
sir (
mln.manat)
362.9 303.2 135.0 352.8 298.7
Mə
də
niyyə
t, incə
sə
nə
t və
kütlə
vi informasiya
vasitə
lə
rinə
və
idmana(
mln.manat)
168.4 189.9 240.8 274.9 294.0
Sosial müdafiyə
yə
və
tə
minata (
mln.manat)
1123.0 1495.4 1769.5 1750.3 1971.2
Hüquq-mühafizə
.mə
hkə
mə
və
prokurorluğ
un
saxlanılmasına(
mln.manat)
668.5 710.3 929.2 1049.3 1103.6
Dövlə
tin xarici borclarının
ödə
nilmə
sinə
(
mln.manat)
84.9
223.6 185.9 617.3
0.0
Dövlə
tin daxili borclarının
ödə
nilmə
sinə (
mln.manat)
6.9
120.2
26.5
110.9
0.0
Sair xə
rclə
r (
mln.manat)
2818.5 4048.8 4782.2 4610.2 4940.8
Xə
rclə
r-cə
mi (
mln.manat)
11765.9 15397.5 17416.5 19143.5 18699.3