Microsoft Word mirze ibrahimov ve xalq yara01-12-2013ciligi doc
Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı
- Fazil Əliyev
Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı 141
Çünki belələri ölmür. Onlar rəzalət və lənət obyektinə çevrilirlər. Folklor motivinin gücü, süjet oxşarlığı konflikt yaratmaqda, ictimai quruluşun rəzalətini, sərvət hərisliyinin insanlıq üçün necə murdar rol oynadığını ifşa etməkdə dramaturqun imkanını artırmışdır. Maraqlıdır ki, əsərin proloqu da folklor motivi üzərində qurulmuşdur. Leylinin hə, o rəvayətə qayıdaq, hansı şahdan deyirsiniz? Sualına cavab olaraq Nəriman deyir: ... Bir dəfə əyanlardan biri şahın sözünü yaxşı eşitmir. Şahın ona acığı tutur, cəllada əmr edir ki, aparıb qulağını kəs. Əyan gedərkən cəlladın qulağına nə isə pıçıldayır. Bunu görən şah qəzəblənir və cəllada nə dediyini əyandan soruşur. Əyan cavab verir ki, ona yüz tümən vəd etdim ki, qulağımın yarısını kəssin. Şah- ay axmaq, yüz tümən ona verincə, əlli tümən mənə ver, qulağını heç kəsdirməyim-deyir. Nəriman Nərimanovun dili ilə despotizmi ifşa edən ədib proloqda taclı və tacsız despotların “xalqa yaman tov” tutmalarından söhbət açır. Nəriman tacsız despotlardan birini – Mazar bəyi tanıdığını dilə gətirərək deyir. “Bakıda yaşayır. Onun etdiklərini yadıma salanda başımda tüklərim biz-biz olur” (99,83). Şərq qadınlarının dözümlü və vəfalı olması qənaəti ilə çıxış edən Nərimanov Mazar bəyin arvadı Maral verdiyi zülm və işkəncəni nəzərdə tutaraq onu lənətləyir. Beləliklə, proloqda əsərin rəvayət üstündə qurulduğu aşkarlanır, əsər boyu bu rəvayət canlanır, səhnədə pulun iblis sifəti, insan qəlbində törətdiyi dəhşətlər üzə çıxır. Pyesdə atalar sözü, zərbi-məsəllər, hikmətli ifadələr bir silsilə təşkil edir. bu silsiləni iki qrupa bölmək olar. 1.
sözləri, zərbi-məsəllər a)
folklor örnəkləri
142
b) Təfəkkürdə cilalanmış ifadə tərzi, hikmətli duyumlar. Birinci qrupa daxil olanlar bunlardır: “Neyləyirəm qızıl teşti içinə qan qusam”, “Ayı ilə həmsayə olmaq bədbəxtlikdir”, “Kim deyə bilər ki, tülkü ilə yoldaşlıqdan xeyir görüb”, “Ot öz kökü üstə bitər”, “Gədədən gədə törəyər”, “Vəzifə qulu olduğunuzu bilirəm”, “Külünüz göyə sovrulsun”, “Cahil adamlar çox qansız və amansız olurlar”, “Yaralı canavar qorxulu olur”, “İnsafı, mürvəti itirəndə insan necə bir yırtıcıya çevrilir”. Maral xanımın işlətdiyi bu sözlər, onun dözümlü, namuslu bir qadın olduğunu göstərir. Mazar bəyin zülmünə dözmüş oğlu Nazimi tərbiyə etmişdir. Müsbət surətlərin söylədiyi atalar sözləri və məsəllər əsərdə folklor deyim tərzindən bəhrələnməsinin uğurlu nümunələridir. “Bu dünyada əlacsız dərd yoxdu, yıxılmayan ev, basılmayan igid”, “Lopa bığda qeyrət olmaz”, “Ağzından od tökülür”, “Dilindən danıb gönü verərsən suya”, “Yersiz mərhəmətdən qorxmaq lazımdır”, “İşləyən başın dərdi çox olur”, “Qızla oğlan qovla çaxmaq kimidir” sözlərindən ifşa tərzindən istifadə edir. “Öz əməlimlə öz evimi yıxmışam!”, “Allah mənə ayı bədəni verib, sinəmə öküz ürəyi qoyub”, “Palçığa batmış eşşəyin günündəyəm”. Qumarda uduzan qardaşının milyonlarını ələ keçirən Hacı Mazar isə mənimlə ehtiyatlı dolan, “Yurdunu kor qoyaram!” “Ocağını dağıdaram, külünü göyə sovuraram” deyərək təbiətdəki quduzluğu nümayiş etdirir. Folklordan bəhrələnən sənətkar dastan və nağıllarda rəvayətlərdə yaşayan qaniçən şahların eyni olan “tacsız despotun” daxili aləmini üzə çıxartmışdır. Mazar bəy evindən qaçarkən oğlu Nazimə də güllə atır. Güllə ona dəymir. İnsanlıq hissini itirmiş qardaş qatili, oğul qatili olmaqdan da çəkinmir. Tükəzin bir replikasından görünür ki, Mazar bəy arvadını İçərişəhərdəki “Mülkün zirzəmisinə” salıbmış. Mazar bəydən intiqam alan Kərim bəy deyir: “Sən öz Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı 143
əlinlə bu evdə öz məzarını qazmısan!” “Mən sənin taleyindən... Səninlə haqq-hesabı çürütməyə gəlmişəm”. Qardaşı Tacir Əlinin son nəfəsində dediyi: “Mənə bir içim su verin, alışıb yanıram!” sözlərini Kərim bəyin xəncərinə tuş olan Mazar bəy də təkrar edir. Ataların dediyi: “Tutma tutarlar” sözü özünü doğruldur. “Əməllərinin axır nəticəsindən qorx” deyimi öz təsdiqini tapır. Əsərdəki Tükəz də folklor obrazını xatırladır. Maral xanıma falçılıq edən Tükəz həm də tərkəçarəliklə məşğul olur. Yenə cin şeytan-dolub uşağın ürəyinə. Şişləri qızdır, çildağ eliyəcəyəm (99,92). Falçılıq, türkəçarəlik xalq kimi xalq ənənəsinin bədii ədəbiyyata gətirilməsi M.İbrahimovun dırnaqarası milli adətə mənfi münasibətini göstərir. Eyni zamanda falçılığın aşağılıq, nadanlıq, fırıldaqçılıq vasitəsi olduğunu obrazlı bir dillə qamçılayır. “Közərən ocaq” dramında xalq yazıçısı, söz xəzinəmizin qızıl fonduna daxil ola biləcək deyimlər, hikmətli söyləmələr yaratmış: “Taclı və tacsız despotlar”a nifrətini bildirmişdir. “Başı girləmək lazım deyil, işlətmək lazımdır”, “Güc və zor işlənən yerdə nə azadlıq olar, nə birlik”, “Nakam məhəbbət sağalmaz yaradır”, “Sağlam ruhlu cəmiyyətlərdə tənqid vətən- pərvərlik sayılır” (99,140). Mirzə İbrahimovun elmi-nəzəri, ictimai-fəlsəfi düşüncə- nin məhsulu olan əsərində olduğu kimi, bədii əsərlərində, nəsr və dramlarında da sənətkar şıxsiyyəti önçül yer tutmuşdur. Milli-əxlaqi tərbiyə məsələləri, atalar sözləri, hikmətli ifadələr, ayrı-ayrı personajların daxilində kök salmış mənfi virusların daşıyıcısı olan “mazarbəylərin”, “məmişovların”, “alışovların” ifşası M.İbrahimov dramaturgiyasının ana xəttini təşkil edir.
Fazil Əliyev 144
N Ə T İ C Ə
Böyük rus tənqidçisi B.Q.Belinski demişdir: “İnsanı xəlqi edən onun təbiətidir”. Xalq yazıçısı M.İbrahimovun təbiətində, ömür kitabında xalq həyatının öyrənilməsinə ən ülvi, ən parlaq səhifələr ayrılmışdır. O, folklorumuzun dərin qatlarını üzə çıxarmaq, onun ədəbi prosesə təsirini aşkarlamaq sahəsində ədəbi-elmi qüvvələrin yolunu işıqlandırmışdır. Həm də dərin məzmunlu, elmi-fəlsəfi fikirlərlə Azərbaycan folklorşünaslığı- nın inkişafına çox güclü təsir göstərmişdir. Mirzə İbrahimovun elmi-nəzəri və bədii irsi ənənəyə mü- nasibətdə yaradıcı sənətkar olduğunu əks etdirir. Təkcə Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, Molla Pənah Vaqif, Mirzə Fətəli Axundov, Mirzə Ələkbər Sabir və Cəlil Məmmədquluzadə və başqa görkəmli şair və yazışılara əllidən çox məqalə həsr edən xalq yazıçısı milli folklordan bəhrələnmək sahəsində möhkəm zəminə əsaslanmışdır. Klassik poeziyada yaşayan folklor mo- tivləri, Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Yusif Vəzir Çəmənzəminli nəsrindəki şifahi xalq ədəbiyyatına vətəndaşlıq məhəbbəti Mirzə İbrahimov üçün ədəbi-təcrübə mənbəyi rolunu oynamışdır. Xalqın düşüncəsini, onun təfəkkür fərdiliyini özündə əks etdirən sənətkarlar dünya ədəbiyyatında təqdir olunan fəlsəfi- estetik ideallara biganə qala bilməzlər. Mirzə İbrahimov yaradıcılığında bu həqiqət öz ifadəsini tapmışdır. Qədim yunan və dünya mifik təfəkkürünün “İliada” və “Odisseya” kimi nümunələrinə bələdlik Uilyam Şekspir, Bernard Şou, Con Bayrondan tərcümələr onun milli folklordan yaradıcılıqla bəhrələnməsinə müsbət təsir göstərmişdir. Yazıçı-alim ənənədən istifadə məsələsində orijinal yol tutmuşdur. O göstərir ki, ənənənin qeydinə nəzəriyyəçilərdən daha çox yaradıcılar qalmalıdırlar. “Çünki qüdrətli yaradıcılıq
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|