113
dünyada 2 mln. ‐ dan çox dəri xərçəngi şişi və 200 min ‐ ə qədər dəri melanom
xərçəngi qeydə alınır. Hesablamalar göstərir ki, stratosferdə ozonun miqdarının ~10 %
azalması əlavə olaraq ildə 300 min ‐ ə qədər melanomsuz, 4.5 min isə melonomlu dəri
xərçənginin yaranmasına səbəb ola bilər. İldə 16 mln. ‐ a qədər insan kataraktın
inkişafı nəticəsində görmə qabiliyyətini itirirlər ki, bunun da ~ 20 % ‐ nin UB ‐şüaların
payına düşdüyü hesab olunur. Ekspertlərin fikrincə, Günəşin UB ‐ şüalarının yaratdığı
kataraktların sayı stratosferdə ozonun miqdarının 1% azalması zamanı 0.5% arta
bilər (НКДАР ООН, 1982).
Ozon örtüyünün vəziyyəti son onilliklərdə daha çox diqqət mərkəzində
olmuşdur. Bu, 1987 ‐ ci ildə Antarktida üzərində ən böyük “ozon deşiyinin” müəyyən
edilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Bu ərazidə əvvəlki illərlə müqayisədə atmosferdə
ozonun miqdarı Yerin səthi yaxinlığında 15 %, 18 km yüksəklikdə isə 50 % ‐ə qədər
azalmışdır. Qeyd edək ki, ozonla zəngin hava təbəqəsi 10 km ‐ dən 50 km ‐ ə qədər
uzanır və ~ 20 km hündürlükdə ozonun konsentrasiyası maksimum olur.
Antarktida üzərində yaranmış bu vəziyyət UB ‐ şüalanma səviyyəsinin, digər
materiklərlə müqayisədə, xeyli böyüməsinə səbəb olmuşdur. Məsələn, 1998 ‐ ci ildən
UB ‐ şüalanma dinamikasına dair müşahidələr aparan amerikanın Mak‐Merdo
stansiyası (Rossa dənizinin eyni adlı körfəzinin sahilində yerləşən) 1993 ‐cü ildə
şüalanmanın rekord həddə çatması (~ 44 % artması) faktını qeydə almışdır. Materikin
sonunda Mak‐Merdo stansiyasının əks tərəfində yerləşən Antarktida yarımadasının
Palmer stansiyasında isə UB ‐ şüalanması əvvəlki illərlə müqayisədə 55% artmışdır.
Antarktida proqramı üzrə işləyən amerika alimləri ozon təbəqəsinin nazikləşməsinin
fitoplanktonlara hansı formada təsirinə dair tədqiqatlar aparırlar. İlkin tədqiqatlar
göstərmişdir ki, UB ‐şüalanma səviyyəsinin artması fitoplanktonların məhsuldarlığının
6‐12 % ‐ə qədər azalmasına səbəb olmuşdur (Усманов С.М., 2001).
2000 ‐ ci ilin oktyabr ayının əvvəlində Yer kürəsinin Cənub qütbünün
üzərində yaranmış “ozon deşiyinin” tutduğu ərazi 28.3 mln. km
2
‐ ə bərabər olmuşdur.
Müqayisə üçün qeyd edək ki, bu sahə ABŞ ‐ ın tutduğu ərazidən 3 dəfəyə qədər
çoxdur. Bu ərazidə Yeri Günəş radiasiyasından qoruyan ozonun miqdarı 50 % ‐ ə qədər
azalmışdır. Əvvəllər yalnız Cənub polyar dairəsinin boş səhralıqlarını əhatə edən bu
ərazilər indi Argentinanın, Çilinin və Folklend adalarının əhalisi üçün də real təhlükə
mənbəyinə çevrilmişdir. Argentinanın Uşuay şəhərinin 30 min ‐ lik və Çilinin Punta‐
Arenas şəhərinin 120 min ‐ lik əhalisi UB ‐ şüalanmanın daha yüksək təsirinə məruz
qalırlar. Yerli Səhiyyə Təşkilatlarının xəbərdarlığı əsasında bu şəhərlərin əhalisi saat 11
‐ dən 15 ‐ dək açıq səma altında olmur, başı örtüksüz, tünd eynəksiz, uzun qollu
köynəksiz küçəyə çıxmırlar. Bunlara riayət etməyənlər isə Günəş altında cəmisi
7 dəqiqə qaldıqdan sonra əksər hallarda dəri xərçənginə gətirib çıxaran ağır yanıqlar
alırlar. Ən əsası isə odur ki, bu formada “Günəş təhlükəsinin” nə qədər vaxta qədər
davam edəcəyi heç kəsə bəlli deyil.
Görəsən atmosferdə ozonun miqdarının normadan artıq olması necə,
yaxşıdırmı ? Təkcə böyük yüksəkliklərdə deyil, həmçinin də 10 km ‐ ə yaxın yerüstü
atmosferdə mövcud olan ozon böyük konsentrasiyalarda bizim ağ ciyərlərimizi
114
“yandıra” bilər. Belə ki, güclü oksidləşdirici olan ozon toksikiliyinə görə sianid
turşusunu da üstələyir.
Beynəlxalq Səhiyyə Təşkilatının standartlarına görə ozonun atmosferdə
yolverilən konsentrasiya həddi 100 mkq/m
2
qədər (hava molekullarının ümumi sayının
iyirmi milyonda bir hissısi qədər) olmalıdır. Bu hədd 2 dəfə artanda nəfəs yollarında
problemlər (öskürək, xırıltı və s.) yaranır. Əgər ozonun miqdarının artması havaya
təravətlilik ətri verirsə, bu onun konsentrasiyasının dəfələrlə (~ 10 dəfə) artmasını
göstərir. Yalnız belə olan halda insan onu hiss edə bilir. Belə konsentrasiyalarda ozon
çoxlu sayda bakteriya və mikriorqanizmləri məhv edir ki, bu da, məlum olduğu kimi,
fizioterapiyanın əsasını təşkil edir. Qapı və pəncərələri bağlı olan otaqda ozonun
miqdarı kritik kiçik həddə olur. Buna səbəb onun çox asanlıqla dıvar və ev əşyaları ilə
(əsasən metal və rezin əşyalarla) reaksiyaya girərək neytrallaşmasıdır.
5.1.2. İkinci kosmik şüalanma.
Kosmik şüalar, artıq qeyd etdiyimiz kimi, Yerin
səthinə əsasən Kainatın dərinliklərindən gəlib çatır. Daha dəqiq desək, yaşadığımız
planet fasiləsiz olaraq, həm ulduzlararası fəzadan, həmçinin də Günəşdə baş verən
partlayışlar zamanı Günəşin özündən gələn kosmik şüalanmanın təsirinə məruz qalır.
Kosmik şüaların, ya bilavasitə özləri Yerin səthinə çatır, ya da onlar, Yerin
atmosferi ilə qarşılıqlı təsir nəticəsində müxtəlif radionuklidlər əmələ gətirməklə, ikinci
şüalanma yaradırlar.
Bu proses təxminən aşağıda göstərilən sxem üzrə baş verir (şəkil 5.8.)
2γ γ
π
o
µ
+
, µ
‐
e
+
, e
‐
p, n π
+
, π
‐
µ
+
, µ
‐
µ
+
, µ
‐
γ
e
+
, e
‐
p, n p, n p, n
Şəkil 5.8. Atmosferdə kosmik zərrəciklər selinin yaranma sxemi.
İlkin kosmik şüalanmanın yüksək enerjili protonlardan, helium ionlarından,
elektronlardan və neytronlardan ibarət olmasını qeyd etmişdik. Yerin maqnit sahəsi
kiçik enerjili yüklü zərrəcikləri meyl etdirməklə, onların atmosferə daxil olmasına
imkan vermir. Yüksək enerjili zərrəciklər isə atmosferin üst qatlarına daxil ola bilirlər
və orada onlar atmosfer zərrəciklərinin nüvələri ilə qarşılıqlı təsirdə olaraq,
14
C,
3
H,
7
Be,
10
Be,
22
Na və
24
Na kimi radionuklidlər yarada bilən nüvə reaksiyaları törədirlər.
Belə reaksiyalar nəticəsində həm də yeni nüvə reaksiyaları yarada bilən yüksəkenerjili
protonlar, neytronlar, pionlar və kaonlar yaranır. Son nəticədə atmosferin alt qatlarına
daxil ola bilən və bununla da biotun şüalanmasına səbəb ola bilən kosmik sel ‐ ikinci
kosmik şüalanma yaranır.
Bu prosesdə neytron öz enerjisini itirərək, qismən də olsa azot atomları
Dostları ilə paylaş: |