106
Hava və su buxarından təşkil olunmuş qalın atmosfer təbəqəsi, Yer üçün örtük
rolunu oynamaqla, onu kosmosdan gələn şüaların təsirindən mühafizə edir. Aydındır
ki, atmosfer təbəqəsinin qalınlığının azalması (yüksəkliyin artması) kosmik şüalanmanı
yaradan zərrəciklərin sürətini azaldan və onların çoxlarını tamamilə dayandıran
təbəqənin təsirinin azalması kimi qəbul olunmalıdır. Buna görə də yüksəkliyin azalması
kosmik şüalanma dozasının artması ilə nəticələnməlidir. Doğrudan da 4500 m
yüksəklikdə kosmik şüalanma dozası 3 mZv/il, Everest zirvəsində (8848 m) isə
təxminən 8 mZv/il təşkil edir. Yer kürəsi əhalisinin böyük əksəriyyəti okean ‐ dəniz
kənarında (dəniz səviyyəsində) yaşadığından belə yüksək şüalanmaya məruz
qalanlar azlıq təşkil edirlər. Bu səbəbdən də kosmik şüalanma dozasının orta gücü Yer
sakinləri üçün çox da böyük olmayıb, ~ 0.3 mZv/il (0.03 mkZv/saat) ‐ a bərabərdir.
Şəkil 5.5 ‐ də
radiasiya fonunun insan orqanizminə təsir edən əsas
komponentləri təsvir olunmuşdur.
Qeyd edək ki, vaxtaşırı uçuşlar həyata keçirən təyyarə ekipajı və onun
sərnişinləri nisbətən qısa müddətli, lakin daha intensiv şüalanmaya
məruz qalırlar.
Məsələn, 4 km ‐dən 12 km ‐ə qədər qalxan zaman (bu yüksəklik transkontinental
avialaynerlərin uçuş yüksəkliyidir) kosmik şüalanma dozası 25 dəfəyə qədər artır.
Səsdən iti sürətlə hərəkət edən reaktiv təyyarələrin uçuşlarının həyata keçdiyi 20 km ‐
ə qədər yüksəkliklərdə isə kosmik şüalanma dozası 13 mkZv/saat ‐ a çatır.
Şəkil 5.5. Radiasiya fonunun insan orqanizminə təsir edən əsas
komponentlərinin təsviri.
Burada müddət faktorunun da xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi diqqətdən
yayınmamalıdır. Belə ki, əgər Nyu ‐ Yorkdan Parisə uçan zaman adi
turboreaktiv təyyarənin sərnişini 50 mkZv / saat ‐ a bərabər doza qəbul edirsə,
səsdən sürətli reaktiv təyyarənin sərnişininin daha intensiv şüalanmaya məruz
Təyyarə uçuşu
zamanı əlavə
kosmik şüalanma
Nüvə
sınaqlarının
radioaktiv
çöküntüləri
Lüminessent
qol saarları
Radioaktiv
tullantıların
basdırılma yerləri
Tibbi rentgen
qurğuları
Atom Elektrik
Stansiyaları
107
qalmasına baxmayaraq, ondan təxminən 20 % az şüalanma dozası qəbul edir. Bunun
səbəbi, aydındır ki, ikinci halda uçuşun kifayət qədər qisa müddətli olmasıdır.
Ümumiyyətlə götürdükdə, hava nəqliyyatından istifadə hesabına il ərzində
insanlar orta hesabla 2000 insan∙Zv qədər kollektiv effektiv ekvivalent doza qəbul edir
Mütəxəssislər kosmik şüalanma mənbələrini mənşəyinə görə 3 növə ayırırlar.
Birinci növə Qalaktik şüalanma mənbələri aid edilir. Bu halda hesab edilir ki, kosmik
radiasiya (şüalanma) bizə Günəş sistemindən kənarda yerləşən uzaq ərazilərdən gəlir.
İkinci kosmik şüalanma mənbəyi rolunu Yer kürəsinin ətrafında sirkulyasiya edən yüklü
zərrəciklər seli oynayır. Üçüncü şüalanma mənbəyi isə Günəşdə vaxtaşırı baş verən
güclü partlayışların yaratdığı şüalanma selidir.
Ayrı ‐ ayrı kosmik şüalanma mənbələri üzərində ətraflı dayanaq.
a) Qalaktik radiasiya. Qalaktik radiasiyanın fiziklərə yaxşı məlum olmasına və
onun uzun illərdən bəri ətraflı öyrənilməsinə baxmayaraq, bu şüalanmanın mənşəyi
hələ də aydınlaşdırılmamış qalır.
Qalaktik şüalanmanın tərkibinin öyrənilməsi onun əsas etibarı ilə orbital
elektronlarını itirmiş hidrogen və helium atomları, yəni protonlar və α ‐ zərrəciklər seli
olmasını, bunların da misli görünməmiş böyük sürətə ‐ işıq sürətinə yaxın sürətə malik
olmalarını göstərir. Yüksək enerjiyə malik bu cür ağır nüvələr kosmos üçün xarakterik
olan nadir şüalanma yarada bilirlər. Belə şüalanmanı “Apollon ‐II” gəmisində Aya uçuş
zamanı astronavtlardan biri qaranlıq kamerada istirahət edərkən müşahidə etmişdir.
Dəqiqədə 1‐2 dəfə görünə bilən bu cür gur işıq parıltısını Aya növbəti uçuş edən
astronavtlar da görə bilmişlər. Müxtəlif astronavtlar bu hadisəni müxtəlif formada
təsvir edə bilmişlər. Bəziləri bunu işıq saçan ulduz, bəziləri isə işıq saçan bulud kimi
qəbul etmişlər.
Maraqlıdır ki, bu şüalanmanı astronavtlar bağlı gözlə və tam qaranlıq
kamerada da müşahidə etmişlər. Bu səbəbdən də, çox yüksək enerjiyə malik
zərrəciklərin mövcudluğu, onların da astronavtların yerləşdiyi kameranın divarlarını və
onların göz qapağını asanlıqla deşib keçməklə, tor təbəqəsinə təsir edə bilmələri fərz
edilir. Kosmik mənşəli bu növ zərrəciklər çox böyük enerjiyə malik olmaqla yanaşı (H),
həm də böyük ölçü və böyük atom kütləsinə (Z) malik olurlar. Buna görə də həmin
zərrəciklər elmə HZE ‐
zərrəcikləri kimi məlumdur (Холл Э.Дж., 1989; Усманов С.М.,
2001). Bu zərrəciklərin hər birinin öz yollarında çoxlu sayda funksional beyin
hüceyrələrini parçalaya bilmələrinə baxmayaraq, Qalaktik radiyasiya dozasının gücü
çox böyük olmadığından, onlar kosmonavt və astronavtlar üçün letal sonluqla
nəticələnmir, yəni onlar üçün öldürücü olmur.
b) Yerin radiasiya qurşaqlarının şüalanması. Yerin radiasiya qurşaqları
dedikdə, onun maqnit sahəsinin tutub saxladığı yüklü zərrəciklərin əmələ gətirdiyi
ərazilər başa düşülür. Bu zərrəciklər Yerin ətrafında sirkulyasiya edərək, kosmik
zərrəciklər selindən bir neçə tərtib böyük olan sel yaradırlar.
Məlum olduğu kimi, maqnit sahəsində hərəkət edən hər bir yüklü zərrəciyə
maqnit sahəsinin induksiya vektoru, zərrəciyin sürəti və yükü ilə düz mütənasib olan
Lorens qüvvəsi (
sin
Bq
F
L
) təsir edir. Lorens qüvvəsinin təhlilindən aydın olur
Dostları ilə paylaş: |