Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
18
—
V.V.Vinoqradov bel  hesab edir ki,   
 (M n görür m) tipli 
cüml l rd   h l  dem k olmaz ki, n   n  il  uzla r. Mübt da 
x b rl , yaxud  ksin , x b r mübt da il  uzla r. Ba qa bel  bir 
fikir d  var ki, (m s l n, Y.V.Kroteviçin fikri) mübt da il  x b r 
aras ndak   laq nin tabelilik yolu il  deyil, koordinasiya yolu il , 
y ni t f kkürd  uy unla ma yolu il  ba  verdiyi n z r  
al nmal d r. Bu cür fikir müxt lifliyin  baxmayaraq,  sas fikir 
odur ki, uzla ma  laq sind   x b r mübt da il  uzla r. Mübt da 
sas, x b r is  as l  t r f olur. B z n mübt da il  x b r aras nda 
uzla ma  laq si pozula bilir. M s l n:  
   S n d  bir sonasan bizim göll rd , 
O duru göll ri qoruyan m n m. 
Bu misalda O duru göll ri qoruyan mübt das  III  xsin 
t kind  olsa da, m n m x b ri I  xsin t kind dir. Burada O duru 
göll ri qoruyan mübt das   h r üç  xsin t k v   c mind   x b rl  
uzla a bilir. Müqayis  ed k:  
                                                                          m n m  (bizik)  
O duru göll ri qoruyan                                s ns n  (sizsiniz) 
                                                                          odur  (onlard r) 
 
Göründüyü kimi, bu cüml d  mübt da sabit qala-qala x b r 
d yi  bilir. Bel  cüml l rd  uzla ma  laq sinin pozulmas  s b bi 
subyektl  predikat n yerinin d yi m sidir.  slind  cüml  bel  
olmal  idi: M n o duru göll ri qoruyanam (qoruyuram). Bu 
cüml d  sanki x b r mübt da il  deyil, özü-özü il  uzla m  olur: 
m n- m, s n-s n, o-dur, biz-ik, siz-siniz, onlar-d r.  
X b rin mübt da il   xs   v   k miyy t  gör  uzla mas nda 
heç vaxt  xsin v   k miyy tin uy unlu u pozulmur. M s l n: 
m n ald m, s n ald n, biz g ldik, siz ald n z, o ald  v  s. Lakin III 
xsin c mind   x b r mübt da il   k miyy tc  uzla a da bil r, 
uzla maya da bil r. Bu hal onunla ba l d r ki, III  xsin c minin 
m zmunu çox geni dir. III  xsin c mi bütün canl   v  cans z 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
19
—
varl qlar   hat  edir. III  xsin c mind   x b rin mübt da il  
uzla mas nda üç hal var:  
1. Mübt da insan m fhumu ifad  etdikd , x b r onunla  ks r 
vaxt k miyy tc  uzla r. Az-az hallarda uzla m r. Uzla anlar: 
U aqlar onu ça rd lar. Uzla mayanlar: U aqlar onu ça rd .  
Qeyd: Mübt da insan m fhumu ifad  etdikd   x b r 
onunla 90% uzla r, 10% x b r mübt da il  
uzla maya bilir.  
2. Mübt da heyvanlar  v  qu lar  bildirdikd , x b r k miyy t-
c  onunla b rab r  kild  uzla a da bilir, uzla maya da bilir. M -
s l n:  tl r hürü ürdül r  d  ola bil r,  tl r hürü ürdü  d . Uzla -
mayanlar: Boz qar alar qar mas n bülbüll rin xo   s sin . 
(S.Vur un) 
Qeyd: Mübt da heyvanlar   v  qu lar  bildirdikd  
x b r k miyy tc  onunla 50% uzla r, 50% is  
uzla maya bilir.  
3.Mübt da cans z varl qlar  ifad  etdikd , x b r  ks r vaxtlar 
k miyy tc  onunla uzla m r. Az-az hallarda uzla r. M s l n, 
uzla mayanlar: 
Do du gül üzlü s h r, 
qland  üfüql r. (S.Vur un) 
Uzla anlar: Projektorlar limanda n s  axtar rd lar. 
 
Qeyd: Mübt da cans z varl qlar  ifad  etdikd  x b r 
90% onunla uzla m r, 10% x b r mübt da il  
uzla r.  
Qeyd: X b rin mübt da il   xs   v   k miyy t  gör  
uzla mas n  v  uzla mamas n  n z r  alaraq uzla ma 
laq sini iki növ  ay rmaq olur: tam uzla ma, 
natamam (yar mç q) uzla ma. 
X b rin mübt da il   h m  xs , h m d   k miyy t  
gör  uzla mas  tam uzla mad r. M s l n, I, II 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
20
—
xsl rin t k v   c mind , h m d  III  xsin t kind  
olan uzla ma heç vaxt pozulmad  üçün tam 
uzla mad r. Ancaq III  xsin c mind   x b rl  
mübt da aras nda olan uzla ma k miyy t  gör  
pozuldu undan natamam (yar mç q) uzla mad r. 
Ona gör  ki, III  xsin c mind  mübt da il   x b r 
aras ndak  uzla ma k miyy t  gör  pozulur. 
 
X b rin v   h mcins x b rl rin mübt da il  uzla mas   v  
x b rin h mcins mübt dalarla uzla mas .  B z n cüml l rd  
mübt dalar, b z n d   x b rl r h mcins olur. Bu zaman h mcins 
x b rl rl  mübt dan n, el c   d   x b rl   h mcins mübt dalar n 
uzla mas  qaydas  olur. H min qayda bel dir:  B zi cüml l rd  
mübt da h mcins olur. Bu zaman x b r h mcins mübt dalarla 
uzla mal  olur. B z n d   x b r özü h mcins olur v  bu zaman 
h mcins x b rl r mübt da il  uzla mal  olur. 
Mübt da h mcins olanda x b rin onunla uzla mas  üç  kild  
özünü göst rir: 
1. H mcins mübt dalar s ras nda I, II v  III  xsl r i tirak edir. 
Bu zaman x b r h mcins mübt dalarla I  xsin c mind  uzla r. 
M s l n: M n d , s n d , o da getm liyik. 
2. H mcins mübt dalar s ras nda I  xs olmur, II v  III  xs 
i tirak edir. Bu zaman x b rin mübt da il  uzla mas  II  xsin 
c mind  ba  verir. M s l n: S n d , o da çox haz rla mal s n z. 
3. Cüml d  I v  II  xsl r i tirak etmir, h mcins mübt dalar 
yaln z III  xsd n ibar t olur. Bu zaman x b r d  III  xsd  olur. 
M s l n: Çiç kl r, qu lar, insanlar dil açm d lar. Cüml  bel  d  
ola bil r: Çiç kl r, qu lar, insanlar dil açm d . 
Yaxud:  
Gün   d , buludlar da, ay da, ulduzlar da çiç k çiç kdir. 
( .Hüseynov) 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
21
—
B z n cüml d   x b r h mcins olur. H mcins x b rl r 
mübt da il  iki  kild  uzla r:  
1. H mcins x b rin h r biri mübt da il  ayr -ayr l qda uzla r. 
M s l n:  hm d qürurludur, s daq tlidir, t mizdir, vicdanl d r 
cüml sind  uzla ma bel  olur:  hm d qürurludur,  hm d s da-
q tlidir,  hm d t mizdir,  hm d vicdanl d r.   
2. H mcins x b rl rd n sonuncusunda  xs  kilçisi saxlan-
maqla  vv lkil rd   xs  kilçisi ya ixtisar olunur (b z n d  h m-
cins x b rl rd n  vv lkind ki  xs  kilçisi saxlanmaqla sonuncu-
dak   xs  kilçisi ixtisar olunur), ya feili ba lama il   v z olunur, 
ya da ki, yox, deyil sözl ri il  i l nir. M s l n: Biz oxuyur, yaz r, 
arabir dinc lirdik.  
M n z nciy m, h m d  r ssam. (S.Vur un) 
        D st -d st  biz d  g r k, 
        Sünbül y b, meyv  d r k. 
       M n s ni yox (deyil), onu ça r ram.  
Qeyri-predikativ birl m l rd  uzla ma. Qeyri-predikativ 
birl m l rd  uzla ma II v  III növ t yini söz birl m sinin 
t r fl ri aras nda olur. III növ t yini söz birl m sind ki uzla ma 
bütün  xsl r  gör  olur. Y ni III növ t yini söz birl m sinin I 
t r fi h r üç  xsd  ola bildiyi üçün II t r f d  h r üç  xsin m n-
subiyy t  kilçisini q bul edir. Bel likl , II t r f I t r fl  uzla r. 
M s l n: m nim arzum, s nin arzun, onun arzusu, bizim arzumuz, 
sizin arzunuz, onlar n arzusu. III növ t yini söz birl m si il  
müqayis d  II növ t yini söz birl m sind  uzla ma m hduddur. 
II növ t yini söz birl m sind  uzla ma II t r fin III  xsin 
m nsubiyy t  kilçil rini q bul etm sil  yaran r. M s l n:  ell r 
atas ,  airl r yurdu, sinif ota . Bu cür birl m l rd  göründüyü 
kimi, uzla ma  laq si m nsubiyy t  kilçisi vasit sil  yaran r. 
dar   laq si.  sas t r fin t l bin  gör  as l   t r fin ismin 
müvafiq hal  kilçil rini q bul ed r k d yi m sin  idar   laq si 
deyilir. 

---