Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
26
—
 
 
 
S
ÞZ BÈRLÿØÌÿËÿÐÈ 
 
 
 Söz  birl m l ri haqq nda m lumat.  Sintaksisin t dqiqat 
obyektl rind n biri d  söz birl m l ridir. Az rbaycan dilind  el  
bir sad  geni  cüml  tapmaq olmaz ki, orada söz birl m si i tirak 
etm sin. M hz cüml  üçün sözl  yana , söz birl m si d  tikinti 
material d r. Az rbaycan dilçiliyind  söz birl m l rinin t dqiqi 
XX  srin 50-60-c  ill rind n ba lay bd r. Bu sah d  M.Hüseynza-
d nin, Y.Seyidovun xidm tl ri böyük olubdur.  
 Söz birl m l rinin dilçiliyin hans  sah sind  öyr nilm si b -
z n mübahis l rl  qar la bd r. B z n sintaksisin t dqiqat obyek-
tinin yaln z söz birl m l rind n ibar t olmas  fikrini söyl mi l r. 
Bu fikrin t r fdarlar  cüml l rin sintaksisd  yox, ritorikada öyr -
nilm si fikrini ir li sürmü l r. Ba qa bir qrupun fikrinc , cüml  
sintaksisd  öyr nilm lidir. Söz birl m l ri is  lü t ünasl n 
(leksikoqrafiyan n) t dqiqat obyektin  daxil olmal d r. Bu cür fikir 
müxt lifliyinin olmas na baxmayaraq, söz birl m l ri d , cüml  
d  sintaksisin t dqiqat obyektin  daxildir.  
  ki v  daha art q müst qil sözün m na v  qrammatik c h td n 
birl m sind n  m l  g lib, predikativlik bildirm y n dil vahidin  
söz birl m si deyilir. Dem li, söz birl m l ri üçün iki müst qil 
sözün m na v  qrammatik c h td n  laq sini v hd td  götürm k 
laz md r. Heç zaman forman   sas götürüb, m nan  unutmaq ol-
maz. Söz birl m l ri üçün m na v  forma v hd ti  sas  rtdir. 
M s l n:  q rm z   l k  dediyimiz halda, gurultulu l k   dey  bil-
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
27
—
m rik. Yaxud gurultulu s s dey  bildiyimiz halda, gurultulu l k  
dey  bilm rik. Dem li, qrammatik  laq  il  yana  (forma il  
laq ), m na  laq si d  söz birl m sind   i tirak ed n müst qil 
sözl ri tamamlamal d r.  
  ki müst qil m nal  sözün m na v  qrammatik c h td n 
laq si n tic sind  a a dak  dil vahidl ri yaran r:  
1. Sözl  sözün  laq si mür kk b söz yarada bilir. Biz 
mür kk b sözü morfologiyada öyr nirik. Ona gör  ki, mür kk b 
söz morfologiyan n t dqiqat obyektin  daxildir.  
2. Sözl  sözün  laq si söz birl m sini yarad r. Söz birl m si 
sintaksisin t dqiqat obyektidir.  
3. Sözl  sözün  laq si cüml ni yarad r. Cüml   d  sintaksisin 
t dqiqat obyektidir. Göründüyü kimi, söz birl m l ri nitq 
z ncirinin h lq cikl rinin s ras nda sözl  cüml nin s rh ddind  
dayan r. Ona gör  d  söz birl m l rinin sözl , cüml  il  ox ar v  
f rqli xüsusiyy tl ri meydana ç x r. Söz birl m l rinin sözl , 
mür kk b sözl , cüml  il  ox ar v   f rqli xüsusiyy tl rini 
n z rd n keçir k.  
Söz birl m l ri v  söz. Söz birl m si il  söz aras nda 
a a dak  ox ar xüsusiyy tl r vard r:  
1.Söz birl m l ri d  adi söz kimi nominativ funksiyaya malik 
olur, y ni  ya v  hadis l ri adland r r. Müqayis  et: da , d niz, 
küç , muzey sözl ri il  Qafqaz da lar , X z r d nizi, Nizami mu-
zeyi,  stiqlaliyy t küç si birl m l rini.  
2.Söz birl m l ri adi sözl r kimi cüml nin tikinti material  
olaraq ç x  edir.  
3.Adi sözl rin ba lan c formas  oldu u kimi, söz birl m l -
rinin d  ba lan c formas  olur. M s l n:  göyün ulduzu, göyün 
ulduzlar na, göyün ulduzlar n n  v  s. kimi birl m l rd   göyün 
ulduzu ba lan c forma kimi say l r.    
Bel likl , söz  birl m l ri il  sözl r aras nda bu ox ar xü-
susiyy tl rl  yana , a a dak  f rqli xüsusiyy tl r d  mövcuddur:  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
28
—
1. Söz leksik, söz birl m si is  qrammatik kateqoriyad r. 
Y ni söz  ya v  hadis l ri t klikd , söz birl m l ri is  qram-
matik  laq  yolu il  (iki v  daha art q sözün m na v  qrammatik 
c h td n  laq si yolu il ) ifad  edir.  
2.Sözün t klikd  m nas  son d r c  ümumi v  geni  olur.Söz 
t klikd  min ill r  rzind  yaranm  m nan  özünd  toplay r, ehtiva 
edir. Bununla müqayis d  söz birl m sinin m nas  sözl  
müqayis d  daha konkretdir.  
3.Söz t klikd  omonimliy , sinonimliy , antonimliy , çoxm -
nal l a, m cazla maya malik olur. Lakin söz birl m l rinin 
t rkibind ki sözl rin m nas  konkretl ir. Bel  ki, söz birl m -
l rinin t rkibind ki sözl r sanki çoxm nal l qdan, omonimlikd n, 
sinonimlikd n, antonimlikd n xilas olur. M s l n: bal – ar  bal , 
morfologiya – dilin morfologiyas ,  h r – Bak   h ri,  feil – sad  
feill r v  s.  
4.Sözl r s sl r  sas nda yaran r, söz birl m l ri is  sözl r 
sas nda formala r. Bel likl , söz h m söz birl m si, h m d  
cüml  üçün tikinti material d r. Söz birl m si is  cüml  üçün 
tikinti material d r.  
5.Söz birl m si  n az  iki müst qil sözün birl m sind n 
ibar t olur. H min müst qil sözl rd n birinin ixtisar  söz 
birl m l rinin ixtisar olunmas  dem kdir. Lakin bu xüsusiyy t 
söz  aid deyil.  
Söz birl m si v  mür kk b söz. Dilimizd  sözl rin el  bir 
qrupu vard r ki, onlar öz xüsusiyy tl rin  gör  daha çox söz 
birl m sin  ox ay rlar. Sözl rin bu qrupuna mür kk b sözl r 
daxildir. Söz birl m l ri il  mür kk b sözl r aras nda a a dak  
ox ar xüsusiyy tl r vard r:  
1. H m mür kk b sözl r, h m d  söz birl m l ri  n az  iki 
sözün birl m si  klind  formala r.  
2. H r ikisinin t r fi nitq hiss l ril  ifad  olunur.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
29
—
3.  H r ikisinin t r fl ri aras nda sintaktik  laq l r mövcud 
olur.  
4. H r ikisind  sözl rin s ralanmas  mövcud olur v  s.  
Bu cür ox ar xüsusiyy tl r mür kk b sözl rl  söz birl m -
l rini f rql ndirm kd   ç tinlik yarad r. Yeri g lmi k n onu da 
qeyd ed k ki, mür kk b sözl r tarix n söz birl m l rind n yara-
n b. Bu proses indi d  getm kd dir (me   t s rrüfat , çay 
plantasiyas , divar q zeti v  s.). 
Deyil nl r  baxmayaraq, söz birl m l ri il  mür kk b sözl -
rin f rql ndirilm si üçün mü yy n prinsipl r var. Bunlar 
a a dak lard r:  
1. Mür kk b sözün t r fl ri qaynay b-qar araq  birl m d  
bir m na, bir m fhum ifad  edir. Söz birl m l rinin t r fl ri is  
öz m na müst qilliyini qoruyub saxlay r.  
2. Söz birl m si d , mür kk b sözl r d  sintaktik  laq l r 
sas nda formala r. Lakin bu sintaktik  laq l r müt h rrikliyi, 
dinamikliyi il  f rql nir. Bel  ki, söz birl m l rinin t r fl ri ara-
s ndak   laq  dinamik, müt h rrik oldu u halda, mür kk b sözl -
rin t r fl ri aras ndak  sintaktik  laq  öz  h miyy tini itirmi  olur. 
Mür kk b sözl rd ki sintaktik  laq  da la m  olur. H m d  bu 
laq   n z r  al nm r. M s l n:  xo  söz birl m sind  yana ma, 
m kt b  ged n birl m sind  idar   laq si göz önünd dir. Lakin 
xo b xt mür kk b sözünd  yana ma  laq sind n, yaxud a laba-
tan mür kk b sözünd  idar   laq sind n dan maq olmaz.  
3. Söz birl m l rinin t r fl ri müst qil suallara cavab verir. 
M s l n: xo  söz – nec  söz? – xo  n ? Mür kk b sözl rin t r f-
l ri is  birlikd  bir suala cavab verir. M s l n:  xo b xt (nec ?), 
a labatan (nec ?) v  s. 
4. Söz birl m l rinin t r fl ri müst qil vur uya malik olur. 
M s l n: xo  söz, m kt b  ged n. Mür kk b sözl rin t r fl ri is  
birlikd  bir ba  vur u il   t l ffüz olunur. M s l n:  xo b xt, 
a labatan v  s.  

---