Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
38
—
Qeyd: Dilimizd  el  birinci növ t yini söz birl m -
l ri vard r ki, onlar n t r fl rini (birinci v  ikinci 
t r fini) sintaktik t hlil zaman  bir-birind n ay rmaq 
olmur. Bu cür birinci növ t yini söz birl m l rinin 
t r fl ri birlikd  bir cüml  üzvü kimi götürülür. 
M s l n:  bu il, h min zaman, o gün, bu saat,  v-
v linci s ra, keç n il, öt n ill r, birinci kurs, onuncu 
sr, sonuncu yer, be inci sinif v  s. kimi birinci növ 
t yini söz birl m l ri buna misald r. Bu q bild n 
olan birinci növ t yini söz birl m l rin  diqq t 
yetirm k laz md r. Onlar n t r fl rini ayr l qda 
sintaktik t hlil etm k m nas zl q  m l   g tirir. Ona 
gör   d  bu q bild n olan birinci növ t yini söz 
birl m l rini sintaktik t hlil zaman  bir cüml  üzvü 
kimi götürm k laz md r. M s l n: “Keç n il  k nd  
istirah t  getmi dik” cüml sind  keç n il birl m si 
bütövlükd  cüml nin zaman z rfliyidir. A a dak  
dig r misallarda da birinci növ t yini söz birl m l -
rini bütövlükd  cüml nin bir üzvü götürm k laz md r:  
 Bu vaxt  Koro lu bir t p nin ba nda dayan b yola 
bax rd . (“Koro lu”)  Düz alt  ildir ki,  h r yay ay 
yar m bu pansionatda ya ay ram. (Elçin) A lar 
ça rs n  bu gün  q z, g lin! (B.Vahabzad )  Bu saat 
Q rat n dal nca Toqata g ls , üz ngisini bas b, at  
özü ona ver c k. (“Koro lu”) 
 
II növ t yini söz birl m si. II növ t yini söz birl m l rinin 
I t r fi heç bir qrammatik-morfoloji  lam t q bul etmir, II t r f 
is   m nsubiyy t  kilçil ri il   i l nir. M s l n:  da  çay , t l b  
bileti, yaz s h ri  v  s. II növ t yini söz birl m l rinin bir s ra 
m na v  qrammatik xüsusiyy tl ri var:  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
39
—
1. Bu birl m l r m nas na gör  ümumilik, müc rr dlik bil-
dirir. Ona gör  d  mür kk b idar  adlar  daha çox bu birl m  il  
ifad  olunur. M s l n:  Bak  Soveti, H mkarlar  ttifaq , Rayon 
Komit si v  s.  
2. Bu birl m l rd  mür kk b isiml r  do ru bir inki af 
meyli var: k klikotu, qu pp yi, Koro lu, d v daban , ayaqqab  
v  s. Bu q bild n olan mür kk b sözl r vaxtil  II növ t yini söz 
birl m l ri olmu dur.  
3. Bu birl m nin t r fl rinin ifad  vasit l ri m hduddur. 
Onlar n h r iki t r fi,  sas n isiml  ifad  olunur. B z n is  t r fl r 
substantivl mi   isim  kimi  ç x  edir. M s l n:  ell r göz li, “5” 
arzusu v  s.  II növ t yini söz birl m l rinin t r fl ri  v zlikl , 
xüsus n  xs  v zlikl ri il  ifad  olunmur (n ? sual  v zliyind n 
ba qa), ona gör  d  bu birl m nin II t r fi I v  II  xsl r  m xsus 
m nsubiyy t  kilçil ri q bul etmir. II növ t yini söz birl m -
sinin t r fl rind n  I t r f o zaman xüsusi isiml  ifad  oluna bil r 
ki, onlar n  laq si müc rr dl mi  olsun, h qiqi m nsubiyy t 
münasib tind  olmas n. M s l n: Nizami muzeyi, Sabir ba , Araz 
çay , X z r d nizi, N rimanov prospekti v  s.  
4. II növ t yini söz birl m sinin t r fl ri eyni zamanda c m 
kilçil ri q bul ed  bilmir. M s l n: göz ll r göz li, Odlar yur-
du, dünya g ncl ri, qala qap lar , yollar ayr c , Qafqaz da lar , 
türk dill ri, hava yollar , da lar maral , sular sonas , ell r göz li 
v  s.  
Ancaq  h mkarlar ittifaqlar , atalar sözl ri, elml r doktor-
lar , g ncl r t kilatlar  v  s. istisnad r. 
Kainat olacaq insan yollar  
nsan lal s man  dan d racaq. 
Körpü t k uzan b insan qollar  
Neç  s yyar l r bar d racaq. (F.Qoca) 
Bak  çov un içind dir, kül k qovur x z ll ri.  
Gül g tirsin Ç nlibel  Az rbaycan göz ll ri. (X lil Rza)  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
40
—
5. Bu birl m nin t r fl ri h mi  yana   i l nir v  onlar n 
aras na heç bir söz daxil ola bilmir.  
6. T r fl r aras nda qar l ql   laq  var: I t r f idar   laq si 
il  II t r f , II t r f is  uzla ma  laq si il  I t r f  tabe olur. 
M s l n: sinif r hb ri, m kt b direktoru, u aq ba ças  v  s. 
Divar saat  d qiq l ri say r,  
keçir gec ,  
Yen  z ng el y c y m indic . (F.Qoca) 
7. II növ t yini söz birl m si birlikd  cüml nin bir 
mür kk b üzvü olur.  
III növ t yini söz birl m si.III növ t yini söz birl m sinin 
I t r fi yiy lik hal  kilçisi il , II t r fi is  II növ t yini söz 
birl m si kimi m nsubiyy t 
kilçisi il   i l nir. M s l n: 
zaman n hökmü,  h rin m rk zi v  s.  
III növ t yini söz birl m l ri a a dak  xüsusiyy tl r  
malikdir:  
a) III növ t yini söz birl m si II növ t yini söz birl m l -
rind n f rqli olaraq konkretlik, mü yy nlik bildirir. Bu, I t r fin 
mü yy n yiy lik halda olmas  il   laq dard r. Y ni I t r f mü y-
y n yiy lik halla ifad  olunur. Müqayis  et: k nd yolu – k ndin 
yolu, m kt b direktoru – m kt bin direktoru v  s.  
b) Bu birl m l rin t r fl rinin ifad  vasit l ri geni dir. 
T r fl r xüsusi isim, substantivl mi  sif t, sif t, feili sif t, m s-
d r,  v zlikl  ifad  oluna bilir. M s l n: ba lar n meyv si, G nc -
nin havas , Xaqaninin  s rl ri, Füzulinin q z ll ri, göz ll rin v -
fas , t l b l rin biri, onlar n çoxu, oxuyanlar n s si, oxuma n 
xeyri, s nin t klifin v  s. Bu birl m l rin I t r fi  xs  v zlikl ri 
il  ifad  oluna bildiyin  gör , II t r fl ri h r üç  xs  aid 
m nsubiyy t  kilçisi il  i l nir.  
c) T r fl ri eyni zamanda c ml n  bilir. M s l n:  agirdl -
rin kitablar , onlar n dostlar ,  h rl rin küç l ri, natiql rin ç x -
lar , çaylar n sular  v  s.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
41
—
ç) Birinci t r f c ml n  bilir. M s l n:  tarixl rin yadigar , 
insanlar n taleyi, xalqlar n azadl  v  s.  
d)  kinci t r f c ml n  bilir. M s l n:  airin  eirl ri, 
Vur unun poemalar , s nin dostlar n, Bülbülün mahn lar  v  s.  
e) T r fl r aras na müxt lif sözl r daxil etm k olur, h min 
sözl r birl m l rin II t r fin  aid olub onu izah edir. M s l n: 
da lar n s rin havas , bula n  r- r axan suyu, N siminin f ls fi 
eirl ri, Nizaminin dünya  öhr tli poemalar  v  s. 
Penc yin düym si  gün in 
f ql ri alt nda  par lday rd . 
( . f ndiyev) 
Fars n öz qüdr tli  airl ri var 
N  çoxdur onlarda böyük s n tkar. (S.Vur un)  
) T r fl r aras nda qar l ql   t yinlik  laq si var. M s l n: 
s nin h yat n, onun ömrü v  s.  
f) T r fl r birlikd  cüml nin bir üzvü olur. M s l n:  M n 
onu bilir m ki, s nin t
bbüsl rin xalq n s ad ti üçündür.  
 
Qeyd:  T yini söz birl m l rinin cüml d  rolu il  
ba l  a a dak lar  bilm k laz md r:  
a) Birinci növ t yini söz birl m l rinin t r fl rinin 
h r biri ayr -ayr l qda cüml  üzvü olur: birinci t r f 
t yin, ikinci t r f is  cüml nin müxt lif üzvü rolunda 
ç x  edir. M s l n:  
S ra da lar, gen d r l r, 
Ür k açan m nz r l r,  
Ceyran qaçar, cüyür m l r. 
N  çoxdur oyla n s nin, 
Aran n, yayla n s nin... (S.Vur un)  
Ancaq dilimizd  bir s ra birinci növ t yini söz 
birl m l ri vard r ki, onlar n t r fl ri bir-birind n 
ayr lm r v  bütövlükd  cüml nin bir üzvü olur. 
M s l n: bu gün, bu il, h min zaman, h min anda, 

---