Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
42
—
o gün, bu saat,  vv linci s ra, keç n il, öt n ill r, 
birinci kurs, onuncu  sr, sonuncu yer, be inci sinif 
v  s. kimi birinci növ t yini söz birl m l ri bütöv-
lükd  bir cüml  üzvü kimi götürülür.  M s.:  Bu gün 
siz  g l c y m. H min anda h r  ey d yi di. B lk , 
bu yerl r  bir d  g lm dim. (M.Araz)  airin bu yer  
dü dü güzar . (S.Vur un)  
b) kinci v  üçüncü növ t yini söz birl m l rinin t -
r fl ri bir-birind n ayr lmadan bütövlükd  cüml nin 
bir üzvü kimi ç x  edir.  
M s l n:  
  kinci növ t yini söz birl m sin  aid: Yol boyu h r 
eyi dan d . Araz boyu uzan b ged n yol onu yordu.  
 Üçüncü növ t yini söz birl m sin  aid:  Xalq n 
irad si h r  eyi h ll edir. V t nin azadl   n böyük 
nem tdir.  
c)  B z n birinci t r fi  bizim, sizin  sözl ri il  ifad  
olunmu   t yini söz birl m l rinin ikinci t r fi 
m nsubiyy t 
kilçisi q bul etm d n i l nir:  bizim 
u aqlar, sizin ell r v  s. Bu zaman birinci t r f t yin, 
ikinci t r f is  sual na müvafiq olaraq dig r cüml  
üzvü kimi ç x  edir. M s l n:  
Göyd n ged n be  durnalar,  
Bizim ell r yerind mi?  
Bir-birind n xo  durnalar, 
Bizim ell r yerind mi? (“Koro lu”) 
Onu da qeyd ed k ki,  sizin ell riniz,  bizim da lar -
m z  (y ni ikinci t r f m nsubiyy t 
kilçisi q bul 
ed n)  birl m l ri cüml nin bütövlükd  bir üzvü 
olur.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
43
—
T yini söz birl m l rin  daxil olmayan ismi birl m l r. 
T yini  söz birl m l rin  daxil olmayan ismi birl m l r dörd 
yer  ayr l r: 
I. T yini söz birl m l rin  daxil olmayan ismi birl m nin I 
qrupunun  m l   g lm sind  heç bir  lav  vasit l rd n istifad  
edilmir. I t r f adl q halda olur v   h mi  substantiv xüsusiyy t 
da y r. Bel  birl m l rin I t r finin m nsubiyy t 
kilçili 
sözl rl  ifad si daha çox inki af edib. II t r f sif tl  (-l   kilçili) 
ifad  olunur: gözl ri ya l ,  ll ri qanl   v   s.  Bu  birl m l r h m 
forma, h m d   m naca I növ t yini söz birl m l rin  ox ay r, 
m zmunlar n   t yinl   t yinolunan aras ndak   laq   t kil edir. 
Lakin spesifik c h tl ri a a dak lard r:  
a) I növ t yini söz birl m sind   t yined n t yinolunan n 
qaba nda i l nir. I növ t yini söz birl m sinin t r fl ri aras nda-
k  leksik v  qrammatik münasib tl   h min münasib tl rin 
qrammatik ifad  formas  uy un g lir, h r iki halda t yinl  t yin-
olunan münasib ti özünü göst rir. T yini söz birl m sin  daxil 
olmayan bu ismi birl m d  is   t yined n t yinolunandan sonra 
g lir v  buna gör   d  birl m nin m zmununda t yinl   t yin-
olunan ayr la bils   d , qrammatik c h td n münasib t t yin 
olunan + t yined n münasib tind  olur.  
b) I növ t yini söz birl m si tam nominativ xarakter da y r 
v  cüml d  I t r f II t r fin qrammatik t yini olur. T yini söz 
birl m sin  daxil olmayan bu birl m d  is  nominativlikd n 
predikativliy  meyl hiss olunur, onlar n bir qismi is  m tn daxilin-
d  predikativ  laq li birl m l rin predikativ  lam tl rind n 
m hrum olmas   n tic sind   m l   g lir. Çox vaxt cüml nin 
mür kk b üzvü kimi ç x  edir.  
c) I növ t yini söz birl m sind  tabe sözün ifad  vasit si 
geni dir, bu birl m d  is  tabe t r f,  sas n sif tl  ifad  olunur. 
Bu birl m nin iki növü var:  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
44
—
1. II t r f I t r fin  lam tini bildirir. M s l n: gözl ri ya l , 
boynu bükük, a z  dual , q lbi m h bb tli,  li oxlu, ba  küllü, 
ll ri ba l , aya  buxovlu, sin si odlu v  s.  
Atl lar n qaba nca  ll ri ba l , aya  buxovlu bir piyada gedir-
di. (Anar) Tacirl rin özü yolda, Banuçiç yin  gözü ya l   siz  kimd n 
deyim Qazan o lu Turaldan. (Anar) A amehdinin yan nda Feyzulla-
n n tan mad  g nc, yara ql , sin si odlu bir rus q z  vard . (Anar) 
Qay d b g libs n gözl ri ya l ,  
Deyirs n, bir daha küs n deyils n. (N.K s m nli) 
O soyuq  ll r  nec  q ym am? 
Ay üzü baharl ,  li q  sonam. (N.K s m nli)  
Aya  çar ql  kiçik bir ölk  
Böyük Firdovsil r yaratd  b lk ? (S.Vur un)  
El  z nn etm  ki, a rla m am,  
Aya  sar ql ,  ik st bir qu am... (S.Vur un)  
Bu gün m ni s yyar x yal  
Öz dünyamdan qoparm d r... 
Qula  kar, dili d  lal 
Bir al m  aparm d r. (S.Vur un) 
2. I t r f  II t r fi izah edir. Lakin I növ t yini söz birl m -
sind n f rqli olaraq, bu birl m d  I t r f h mi  isiml rl , 
atributiv deyil, substantiv isiml rl  ifad  olunur. M s l n:  
Çox keçmi m bu da lardan, 
Durna gözlü bulaqlardan. (S.Vur un) 
Qan r ngli (od), könül adl  (bir yolda ) v  s. 
 II. T yini söz birl m sin  daxil olmayan ismi birl m nin II 
qrupu mü yy n  kli  lam tl r  malik olur v  dörd yer  ayr l r: 
 1) I t r fi yönlük hall  sözl  ifad  olunanlar. Bu 
birl m nin t r fl ri aras nda obyekt  laq si mühüm yer tutur, I 
t r f II t r fin obyekti olur: g l c y  inam, h yata yara q, 
dü m n  nifr t, v t n   m h bb t  v   s.  Bu  birl m nin h r iki 
t r fi substantiv xüsusiyy t  malik olur v   isiml  (yolda a 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
45
—
x yan t),  v zlikl  (siz  hörm t), sif tl  (göz ll r  hörm t), sayla 
(çoxa meyl), m sd rl  (oxuma a h v s),  feili sif tl  (oxuyana 
hörm t), z rfl  (a a ya münasib t) ifad  olunur.  
 2)  I t r f ismin yerlik hal nda olan sözl rl  ifad  olunan-
lar. I t r f II t r fi m naca izah edir. Bütövlükd  is  bu birl m -
l r cüml d  hal, v ziyy t bildirm k m qs dil  i l dilir. M s l n: 
gözl rd  intiqam, q l nclarda qan, üzünd  k d r,  lind  su,  lind  
od, Q rbd  elm,  lind  saz,  ld  tüf ng, a zda dil, gözd  gil , 
ld  a ac, q f sd  qu , gözl rind  sual, qucaqda körp , mill td  
q m,  lind   q l m, sin md   d ft r, be d  bir, üçd  bir, gözl rd  
q lc m, dö ünd  medal v  s.  
 Özünüz bilirsiniz ki,  insanda s xav t  göz l keyfiyy tdir. 
( . f ndiyev)  
 Ömrümüzü gül ömrün  dönd rib  
 Zirv d  qar, p t kd  bal olayd q. (Z.Yaqub)  
Gözl rind  min bir sual  
Heyk l kimi dayand  lal. (S.Vur un)  
Ömrün kitab n  tamamlama a 
Çox da can atmas n  limd  q l m,  
M n t l smir m,  
M n t l smir m! (S.Vur un)  
O,  lind  qamç  qap  a z nda duran Kaz ma baxd . ( . xl ) 
Ayaqlar nda uzunbo az ç km ,  ynind  yun parçadan köyn k-
alvar var idi. ( . f ndiyev)  
3) I t r fi ismin ç x l q hal  il  ifad  olunanlar. I t r f, 
sas n isim, az hallarda  v zlikl , substantiv sözl rl ; II t r f is  
sif t, say v  isiml  ifad  olunur. Sif t, say v  isiml  ifad  
mahiyy tc  bir-birind n f rql n n müxt lif növl ri yarad r:  
a) I qrup bütünlükl  atributiv xüsusiyy t da y r. Bu, 
birl m nin II t r finin –  sas t r fin xüsusiyy tind n ir li g lir. 
Bel  birl m l r cüml d  müqayis  yolu il   lam t bildirir v  
t yin kimi ç x  edir. H m d  cüml d   h min birl m nin II 

---