Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
46
—
t r find n müqayis  vasit si kimi istifad  olunur. M s l n:  O 
da lardan a r istehza n dir? Baldan  irin n  var? 
G lind n ism tli, q zdan h yal  
tri, t rav ti çiç kd n olsun. (Z.Yaqub) 
Almasdan b rk  ey  dünyada çoxdur. (C.M mm d-
quluzad ) O, aydan ar , sudan durudur.  
 b) I t r f ismin ç x l q hal nda olan birl m nin h r iki t r fi 
isiml  ifad  olunur, birl m  bütünlükl  substantiv xüsusiyy t 
da y r. Bunlardan bir qismind  bir  yan n m nb yi, hans  
yadan  m l  g ldiyi göst rilir. M s l n: d mird n qap , da dan 
divar v  s.  
 c)  H r iki t r f  sas n isiml  ifad  olunur. Bu birl m d  
mü yy n  yalarla h min  yalar n ç x  nöqt si, m nsub oldu u yer, 
ya aras ndak   laq  kimi m na  laq si ifad  olunur. M s l n: 
uzaqdan m ktublar, xaricd n nümay nd l r, dostdan ayr l q v  s.  
 Bu birl m  üçün ümumi c h t odur ki, I t r f II t r f  tabe 
olur. Bel  birl m l r cüml d  bütövlükd  bir üzv olurlar.  
4) H r iki t r find   kilçi i tirak etm kl   m l  g l nl r. 
I t r f ç x l q, II t r f yönlük halda olur v  h r iki t r f substantiv 
xüsusiyy ti da y r. Bunlar mü yy n m kan v  zaman ölçül rinin, 
bir m kandan  ya v  zamandan dig rin  do ru istiqam ti ifad  
etm k üçün, ba lan c v  son nöqt l ri eyni zamanda göst rm k 
üçün i l dilir. Bel  söz birl m l ri iki yer  ayr l r:  
a) Komponentl ri müxt lif leksik vahidl rd n ibar t olanlar. 
M s l n: ba dan aya ad k, sabahdan ax ama, sahild n ortaya v  s.  
b) T r fl ri eyni leksik vahidl rd n ibar t olanlar: d nizl r-
d n-d nizl r ,  srd n- sr , düzl rd n-düzl r  v  s.  
Ulduzdan-ulduza uçuram h l ,  
Ça rsan torpa a en  bil r m. (N.K s m nli)  
S nin toxudu un ya l xal da 
Üfüqd n-üfüq  süzm k ist r m. (Z.Yaqub)  
Ucalardan-ucalara qalxasan f l k kimi. (Z.Yaqub) 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
47
—
Bel  birl m l rd  I t r f h r k tin ba , II t r f is  son 
nöqt sini bildirdiyi üçün onlar  müxt lif leksik vahidl rd n bu 
formada  m l  g lmi  söz birl m l rin  b rab r etm k olar.  
III. T yini söz birl m l rin  daxil olmayan ismi birl -
m l rin III qrupu qo malar vasit sil  yarananlard r. Bel  bir-
l m l rin I t r fi  sas n isiml rd n, II t r f is  isim v  sif td n 
ibar t olur. I t r f h mi  II t r fi bu v  ya ba qa c h td n izah 
edir, II t r fin  lam tini bildirir, II t r fi mü yy n 
ya il  
müqayis  yolu il  t yin edir. II t r f isiml  ifad  edildikd  birl -
m  bütünlükl  substantiv xüsusiyy ti da y r v  ba qa sözl rl  
isim kimi  laq y  girir: Qaya boyda da lar, qaya boyda da lar, II 
t r fi sif tl  ifad  olunan birl m  bütünlükl  atributiv xüsusiy-
y t  malik olur. M s l n:  qarlarla örtülü bir düz   g ldik,  b çaq 
kimi iti, gün  kimi sar   v  s. Qo man n i tirak etdiyi birl -
m l rd  b z n I t r f mü yy n hal  kilçil ri d  q bul etmi  olur: 
m nim kimi t l b , k nd  sar  yol, x st d n ötrü d rman v  s.  
IV. T yini söz birl m sin  daxil olmayan ismi birl m nin 
IV qrupu  lav li birl m dir.  M s l n:  müh ndis-geoloq, ma n-
traktor (stansiyas ) v  s.  
Dilimizd  tabesizlik  laq li ismi birl m l r   d   t sadüf 
edilir. M s l n:  “Atalar v   o ullar”, “H rb v  sülh”, “Leyli v  
M cnun”, “Xosrov v   irin” bunlar mü yy n anlay  ad  kimi 
formala d na gör  dild  sabitl ib. Bel  ismi birl m l r dild  
sabitl diyi üçün onlar n t r fl rinin yerini d yi m k olmur.  
Z rf birl m l ri.  Z rf birl m l rinin  sas t r fi z rfd n 
ibar t olur. Bunlar n II t r fi,  sas n yer, zaman v   t rzi-h r k t 
z rfi il  ifad  olunur: evd n yuxar , qu  kimi tez, yel kimi tez 
(keçm k), bülbül kimi tez (ötm k), çox yava   v  s. Z rf 
birl m sinin formala mas nda I t r fin i tirak na gör   z rf 
birl m l rinin a a dak  növl ri var:  
a) z rf-z rf: I t r f k miyy t z rfl ri, II t r f t rzi-h r k t, 
b z n d  yer, zaman z rfl ri il   i l nir:  çox k skin (dan maq), 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
48
—
olduqca yava  (yerim k),  xeyli gerid  (qalmaq), bir q d r gec 
(g lm k), bir q d r ucadan (q q rmaq) v  s.  
 Bir q d r gec  aral da Salat n n yuxulu s si al mi götürdü. 
(Y.S m do lu)  Arvad  naraz l qla  bir q d r ucadan  q q rd . 
(Y.S m do lu) 
b) isim-z rf,  v zlik-z rf: dostlardan aral  (dolanmaq), qar -
qadan yava  (getm k),  ham dan yax  (oxumaq), h r k sd n çox 
(çal maq),  ham dan yava  (söhb t etm k) v   s.  Bu  birl m l r 
yuxar dak lardan f rqli olaraq, idar   laq sin   saslan r. M s l n: 
qaranl qdan uzaq, q f sd n uzaq, ham dan tez, h yatdan uzaq v  
s.  
Ham dan tez  m n onu gördüm. (Y.S m do lu)  H yatdan 
uzaq olan o yerd  balaca bir ulduz yanm d . (Y.S m do lu) 
 
d biyyat: 
 
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan 
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.35-57 
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , 
ADPU-nun n ri, 1999, s.8-16 
3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , 
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.35-55 
4. Y.Seyidov. Az rbaycan  d bi dilind  söz birl m l ri. Bak , 
“Maarif”, 1966, s.7-37 
5.
.Abdullayev. Az rbaycan dili m s l l ri. Bak , ADU-nun 
n ri, 1992, s.160-173 
6. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak , 
ADU-nun n ri, 1978, s.6-10 
 
 
 
 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
49
—
 
 
 
Ô
ÅÈËÈ ÁÈÐËÿØÌÿËÿР
 
 
Feili birl m l r haqq nda m lumat.   smi birl m nin  sas 
t r fi adlardan ibar t oldu u halda, feili birl m nin  sas t r fi 
feill rd n ibar t olur. Buna gör  d  feili birl m y  ad t n bel  bir 
t rif verilir:  sas t r fi, y ni tabeedici sözü feild n ibar t olan 
birl m y  feili birl m  deyilir. Feili birl m nin  sas t r fi, 
tabeedici t r fi feill  yana , m sd rd n, feili sif td n v  feili 
ba lamadan ibar t olur.  M s l n:  qap lar  ba lamaq, onlar  
ça rmaq, siz   g l nd , kitab  oxuyan, teatra baxd qca, m kt b  
g ldim  v  s. Feili birl m  öz xüsusiyy tin  gör  mür kk b 
feill r   b nz yir. Çünki mür kk b feil kimi feili birl m   d   n 
az  iki t r fd n ibar t olur v  h r ikisind  I t r f adlardan, II t r f 
is  feill rd n qurulur. Bunu parça-parça etm k, heyran olmaq, 
p rt el m k, a  el m k  v  s. mür kk b feill rini yuxar dak  feili 
birl m  il  müqayis  etm kl  görm k olar. Buna baxmayaraq, 
mür kk b feill rl  feili birl m l r aras nda mühüm f rql r d  
var.  sas f rq odur ki, mür kk b feilin t r fl ri bir m na, bir 
m fhum ifad  edir. Feili birl m nin t r fl rinin h r biri müst qil 
m naya malik olur. Bundan  lav , mür kk b feill r ad t n iki 
sözd n ibar t oldu u halda, feili birl m nin t r fl ri daha çox 
sözl rl   i l nir. M s l n:  ikilikd  söhb t ed nd , saçlar n  geri 
daraya-daraya dey nd  v  s.  

---