Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
70
—
m hrum olsa, onda predikativlik olmayacaqd r. Heç bir m lumat 
verilm y c kdir, bir  ey t sdiq v  ya inkar olunmayacaqd r. N tic d  
eir parças  yaln z sözl rd n v  söz y nlar ndan ibar t olacaqd r. 
Ona gör  d  predikativlik cüml nin  lam tl rind n biri kimi x b rlik 
dem kdir. X b rlik is  yaln z feill  deyil,  xs  kilçil ri q bul ed n 
sas nitq hiss l rinin h r biri il  ifad  oluna bil r. M s l n, “Kitab 
maraql d r”, “Mü llim d rsd dir” cüml l rind   maraql d r, 
d rsd dir sözl ri 
xs 
kilçil ri vasit sil   (maraql d r sif tdir, 
d rsd dir isimdir) x b rliliy , predikativliy  xidm t etmi dir.  
B z n predikativliyin, x b rliyin yaln z feill   t kil edildi-
yini q bul etmi l r. Bel  ki, cüml d  feili “canl ” hesab etmi  v  
onun cüml d   t kiledici rolunu böyütmü l r. Cüml d ki ba qa 
sözl ri is  “ölü” söz kimi n z r  alm lar. Halbuki dilçilikd ki bu 
meyl düzgün olmam d r. Düzgün olmayan bu meylin t r fdarlar  
psixoloji c r yana m nsub olan (Vilhelm Humbolt,  teyntal, 
Maks Müller v  s.) aliml r olmu dur
1
. Onlar feilin rolunu h ddin-
d n art q  i irtmi l r. M s l n, Vilhelm Humbolt feili cüml nin 
“ür yi” (“can ”) adland rm d r
2
. Bel  hesab etmi l r ki, harada 
feil varsa, orada x b rlik var. Bununla da onlar feill  cüml  üzvü 
olan x b ri eynil dirmi l r. Bu is  ba qa nitq hiss l rinin cüml  
üzvü kimi x b r v zif sind  ç x  etm sini kölg  alt na salm d r. 
Halbuki ba qa nitq hiss l ri  xs  kilçisi q bul etm kl   x b r 
v zif sind  olur. M s.:  
Qaranl qda i qd r –  
o i
a yol açaq. 
M sl ki varl ndan böyükdür, 
min qat böyük. 
Böyüklük heyk lidir D d  Heyd r – 
Atatürk!(X lil Rza Ulutürk) 
1
 Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis, Az rt drisn r, 1962, s.11
2
 Yen  orada. s. 11
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
71
—
Burada  i qd r, böyükdür, heyk lidir sözl ri  xs  kilçisi 
q bul etm kl  x b r v zif sind  ç x  etmi dir. Ancaq qeyd etm k 
laz md r ki, feil zaman v   xs  kilçisini q bul etm d n cüml  
üzvü kimi x b r v zif sind   ç x  ed  bilir. Dig r  sas nitq 
hiss l ri is   xs  kilçisini q bul etm kl  cüml  üzvü kimi x b r 
rolunda olur. Dem li, feil d , dig r  sas nitq hiss l ri d  cüml  
üzvü kimi x b r v zif sind  olur v  predikativliy  xidm t edir. 
c) Predikativliyin vacib c h tl rind n biri cüml nin x b rinin 
olmas d r. Dem li, x b r predikativliyin vacib da y c lar ndand r. 
Ona gör   d  predikativlik dey nd   x b rlik, x b rlik dey nd  
predikativlik yada dü ür. Predikativlik x b rl  mübt da aras nda 
qar l ql   laq   sas nda ba  verir. Mübt da v  x b r is  cüml nin 
n z ruri üzvüdür. Onlar cüml nin iki qütbüdür: mübt da 
(subyekt) v   x b r (predikat). Bunlars z cüml  ola bilm z. 
Bununla bel , cüml d  mübt da v   x b rin, y ni h r iki qütbün 
i tirak  vacib deyildir. Bel  ki, dilimizd  el  cüml l r var ki, onlar 
yaln z x b rd n ibar tdir, mübt das  yoxdur. H m d  el  cüml l r 
d  var ki, yaln z mübt dadan ibar tdir, x b ri yoxdur. M s l n, 
t kt rkibli cüml l r (qeyri-mü yy n  xsli, ümumi  xsli,  xssiz, 
adl q, söz cüml l r v  s.) bu q bild ndir. 
ç) Predikativliyin s rh di cüml d n ba lay r. Ona gör   d  
sözl rd  v  söz birl m l rind  predikativlikd n dan maq müm-
kün deyildir. 
d) Predikativliyin qrammatik ifad  vasit l ri var: feilin forma 
v  zaman  kilçil ri,  xs  kilçil ri,  datlar, intonasiya v  s. 
3. ntonasiya.  Cüml nin  lam tind n biri d  intonasiyad r. 
ntonasiya olmadan n qli, sual,  mr, nida cüml l ri yarana bilm z. 
Ona gör  d  cüml l r h m d  m qs d v  intonasiyaya gör  t snif 
olunur. Burada intonasiyan n rolu xüsusil  n z r  al n r.  
ntonasiya sözü lat n m n li sözdür. Bu söz dilçilikd   v  
musiqid  istifad  olunur. Dilçilikd  “s s tonunun ucal b-alçalma-
s ; ton, t l ffüz xüsusiyy ti”, musiqid  is  “musiqi al tind  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
72
—
çalark n, yaxud oxuyark n tonun düzgün v  ya yanl  s sl nm si” 
m nas nda i l nir. 
ntonasiya cüml nin  lam tl rind n biri olmaqla bir s ra 
vacib c h tl r  malikdir: 
a) Predikativlik  lam ti cüml nin  n mühüm  lam tl rd n 
biri olan intonasiyan n varl n  t min edir. Eyni zamanda cüml -
nin  m l  g lm sind  intonasiyan n rolu böyükdür. M s l n, “Öl-
dürm k olmaz,  buraxmaq”  v   “Öldürm k,  olmaz buraxmaq” 
cüml l rini müqayis  ed k. Birinci cüml d   öldürm k olmaz, 
ikinci cüml d  is   öldürm k sözü cüml dir. H r iki cüml d  
öldürm k sözü leksik vahid olmaqla bir-birind n formal c h td n 
f rql nmir. Lakin ikinci cüml d   öldürm k sözü intonasiya 
bax m ndan birinci cüml d ki  öldürm k olmaz birl m sind n 
f rql nir. 
Yaxud, “Oxu atan kimi, t nb l olma” v  “Oxu, atan kimi 
t nb l olma” cüml l ri intonasiya bax m ndan f rqli m nalar  
bildirir. Burada oxu atan kimi birl m sind n v   oxu sözünd n 
sonra olan intonasiya cüml l rd  f rqli m nalar yarad r. 
b) Cüml d  intonasiya il  predikativliyin v hd ti mövcuddur. 
Bu v hd t cüml y  m xsus olan  sas  lam tl rd ndir. Bu v hd ti 
cüml d  inkar etm k mümkün deyildir. Predikativlikl  intonasiya-
n n v hd ti zaman  intonasiya predikativliyin t nzimedicisi olur. 
ntonasiya predikativliyi tamamlay r. Dem li, qrammatik c h td n 
formala m  cüml  (mübt das   v   x b ri olan, mübt da  sas nda 
formala an cüml , x b r  sas nda formala an cüml ) predikativlik 
bildirm kl  yana , h m d  intonasiyaya malik olur. M s.: 
 
Azadl q Allah t k  yl ib 
     öz yerind . 
Yerin, göyün nuru var 
     pey mb r gözl rind . 
Sad liyi nur saç r,  z m ti d rind . 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
73
—
Gedir polad çiynind  K p z, 
     Qo qar boyda yük. 
D d  Heyd r – Atatürk. (X lil Rza Ulutürk) 
         Bu  eir parças ndak  cüml l rin h r biri qrammatik c h td n 
formala m d r. H m predikativliy , h m d  intonasiyaya malik-
dir.  
c) B z n el  olur ki, h r hans  söz v  söz birl m si qram-
matik c h td n cüml  kimi formala m r. Ancaq predikativ 
münasib t bildirm y n söz v  ya söz birl m l ri intonasiya vasi-
t sil  cüml y  çevrilir
1
. M s.:  Hind, Çin v  Rur  m l l ri,  r li! 
r li! (S.Vur un)Yay günü. Yol üstü. A ac kölg si... Kölg d  bir 
g lin oturmu  yalq z. (S.Vur un) Bu cüml l rd  intonasiya 
vasit sil   ir li, yay günü, yol üstü, a ac kölg si kimi söz v  
birl m l r intonasiya vasit sil  predikativlik yaratm d r.  g r 
burada intonasiyan n t siri olmazsa, onda predikativlik d  olmaz. 
M hz intonasiyan n t siri say sind   papiros ç km m k, 
zibill m m k  v  s. kimi söz v  ifad l r cüml y  çevrilir, fikir 
ifad  edir
2
.  Dilb rin ota . Bala n evind  Avropa s liq si il  
b z nmi  bir otaq v  s. kimi cüml l r d  eyni xüsusiyy t  malik-
dir
3
. Üslubun t l bin  gör  
xs 
kilçil ri ixtisar olunmu , 
mübt da v   x b rd n ibar t sad  müxt s r cüml l r d  intonasi-
yan n say sind  öz cüml liyini itirmir: ür k böyük, arzular çox, 
yollar uzun, s brims  az...
4
.  
ç) B z n dild  predikativlik bildir n el  söz v  ifad l r olur 
ki, onlar cüml y   m xsus olan intonasiyan n olmamas na gör  
predikativliyini itirir, cüml likd n ç x r
5
. M s.:  Öldü var, geri 
döndü yoxdur. Bu cüml d  öldü, geri döndü hiss l ri qrammatik 
1
 Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis, Az rt drisn r, 1962, s.98
2
 Yen  orada. 
3
 Yen  orada. 
4
 Yen  orada. 
5
 Yen  orada. s. 98

---