Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
66
—
2. H r bir dild  cüml  dilin öz daxili qrammatik qayda-qanun-
lar   sas nda yaran r v  qrammatik c h td n formala r; 
3. H r bir cüml  bitmi  bir fikri ifad  edir;  
4. Cüml  ad t n müxt lif sözl rin birl m sind n v  bir 
sözd n ibar t olur.  
Cüml nin dild   h miyy ti böyükdür. Dild  kiçikd n böyüy  
q d r bütün vahidl r, y ni s sl r, sözl r, söz birl m l ri cüml d  
toplan l r. Buna gör   d   b z n bel  deyilir ki, cüml  dild  olan 
bütün fakt v  hadis l rin yekunudur. Ona gör   d  cüml  dilin 
bütün sah l rinin – fonetika, leksikologiya, frazeologiya, morfolo-
giya, sintaksis v  üslubiyyat n öyr nilm si üçün laz m olan bütün 
faktlar  ver  bilir. Buna gör  b z n do ru olaraq bel  d  deyirl r: 
Cüml  el  dilin özüdür.  
Cüml nin  lam tl ri. Cüml nin cüml  olmas  üçün a a dak  
lam tl r vacibdir:  
1. Bitkinlik; 
2. Predikativlik; 
3.  ntonasiya; 
4. Modall q. 
1.Bitkinlik. B z n bitkinliyi cüml nin  lam tl ri s ras na daxil 
etmirl r. Lakin n z r  almaq laz md r ki, bitkinlik cüml  üçün 
birinci d r c li  lam tdir. Bütün t l bl rin v  qaydalar n  sas nda 
bitkinlik durur. Bitkinlik anlay n  nisbi m nada ba a dü m k 
laz md r. Çünki h r bir cüml  h yat h qiq tinin yaln z bir an n , bir 
c h tini, bir detal n   ks etdir  bilir. Buna gör  d  qeyd edirl r ki, 
cüml  nitqin elementi, hiss sidir. H r bir hadis , m s l , mövzu 
haqq nda daha  trafl , daha tam, daha bitkin m lumat verm k üçün 
bir yox, rabit li  kild  bir çox cüml l rd n istifad  etm k laz m 
g lir. M s l n:  Oldu um ota n qap s ndan azca aral  divar n 
dibind  bir su kran  vard , h y tin bütün sakinl ri bu krandan 
istifad  edirdil r. H tta, h l  m nim tan mad m qon ular da suyu 
g lib bizim h y td n apar rd lar. Ad t n dar xan adamlar p nc r  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
67
—
önünd  dayan b bay ra baxma  çox sev rl r... M n d  ç rçiv l ri 
göy r ngl  boyanm   p nc r nin önünd  durub h y timiz  suya 
g l nl r  tama a edirdim, ya da uzun-uzad   x yallara dalaraq 
k ndimizi xat rlay rd m... ( libala Hac zad ) 
Burada yaz ç  dörd cüml  vasit sil  bir t svir vermi dir. Bu 
t svird  h r bir cüml nin öz pay  var. Bü cüml l rin h r biri t k-
likd  fikir ifad  etm kl  yana , ümumi fikri ifad  ed  bilmir. 
Ancaq yuxar dak  m tnd  cüml l rin bir-birini izl m si, ard c ll  
v  ba l l  ümumi fikri ifad  edir. Ümumi fikir m tnd ki ayr -
ayr  cüml l rin bir-birinin ard nca m na v  qrammatik c h td n 
düzülü ü il  yaran r. N tic d   h r bir cüml d ki fikir bitkinliyi 
tamamlanm , ümumi fikrin yaranmas na xidm t edir. Dem li, 
cüml d ki sözl rin mü yy n qaydalar  sas nda birl m si, y ni 
h m m na, h m d  qrammatik c h td n  laq l nm si vacib 
oldu u kimi, ayr -ayr  cüml l r aras nda m na v  qrammatik 
laq nin olmas  da vacibdir. Bel  ki, m na v  qrammatik c h td n 
laq si olan cüml l rd n biri dig rini izah edir, ayd nla d r r. 
Cüml nin  lam tl rind n olan bitkinlik üçün, daha do rusu, 
bitkinliyin yaranmas  üçün bir s ra vacib c h tl r vard r: 
a) Cüml d ki sözl r h m m na, h m d  qrammatik c h t-
d n bir-biri il   laq l nm lidir, biri dig rini izah etm li, ayd nla -
d rmal d r. Bel  olduqda cüml  yaran r v  h min cüml  bitmi  bir 
fikir ifad  edir. 
b) Cüml nin yaranmas  üçün  sas sözl rd n (müst qil m -
nas  olan, cüml  üzvü olan sözl rd n) v  yard mç  sözl rd n ( sas 
sözl rin  laq l nm sin  xidm t ed n qo ma, ba lay c ,  dat, nida 
v  s.) istifad  olunur. Cüml nin yaranmas nda i tirak ed n  sas 
sözl r   sas vasit l r, yard mç  sözl r  is  yard mç  vasit l r de-
yilir.  sas vasit l r olmasa, cüml d  fikir ifad  oluna bilm z, yar-
d mç  vasit l r olmasa, cüml d ki  sas vasit l r  laq l n  bilm z, 
cüml d ki fikrin kim  v  n y  aid oldu u üz  ç xmaz. 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
68
—
c) Cüml nin qurulmas  üçün dilin qrammatik qurulu unun 
qayda-qanunlar  mühüm rol oynay r. H r bir dilin öz qrammatik 
qurulu u v  buna uy un qayda-qanunlar  vard r. Ona gör   d  
cüml l rin h r biri dilin öz qrammatik qayda-qanunlar   sas nda 
qurulur. Bu bax mdan qrammatik qurulu   v  qrammatik qayda-
qanunlar h r bir dilin milli orijinall n  qoruyub saxlay r. Yeri 
g lmi k n onu da qeyd ed k ki, qrammatik qurulu  v  qrammatik 
qayda-qanunlar dil yarand  günd n yaran r v  dili tarix boyu 
izl yir. Qrammatik qurulu un v  qrammatik qayda-qanunlar n 
d yi m si olduqca l ng v  yava  gedir. Ona gör   d  dilimizin 
müxt lif tarixi dövrl rin  aid  eir, n sr parçalar ndak  cüml l rd  
qrammatik qurulu un t l bl ri, dem k olar ki, eynidir. Yaln z f rq 
üslub bax m ndan olur. M s l n, Füzulinin, X tainin, M. .Sabi-
rin, S.Vur unun v  dig rl rinin yarad c l  buna  yani misald r. 
ç) Bitkinlik üçün  n vacib c h tl rd n biri kamillik, mük m-
m llikdir. Kamillik, mük mm llik is  bitmi  bir fikri ifad  ed n 
cüml d  olur. Geni   m nada mür kk b sintaktik bütövl rd , 
m tnl rd  özünü göst rir. 
d) Bitkinlik üçün rabit li nitqin bir vahidi olan cüml nin s r-
h dl nm si d  vacibdir. Bel  ki, cüml  yaz da nöqt , üç nöqt , 
sual i ar si, nida i ar si v  s.-l  s rh dl nir. M s.: Çox da iri ol-
mayan yara ql  bir h y td  balaca bir otaq kiray l mi dim. 
( .Hac zad )  mtahan ver rk n m nd   m l   g lmi  sevinc az 
sonra qar dak  imtahan n yaratd  çox q rib  bir qorxu il   v z 
olunub gedirdi...  ( .Hac zad )  M n Sad a dedim: – Ad , zal m 
balas , öz  leyhin  d   l çal rsan? Xo un g lir? ( .Hac zad ) Da-
yan! – dey   dris a , za l , al qan boyda z rif qara tapançan  
alvar n n dal cibind n ç xar b H s nzad y  sar  tu lad . 
( .Hac zad )  
2. Predikativlik. Predikativlik d  cüml nin formala mas n-
da mühüm rol oynay r. Lakin predikativliyin nec  formala mas  
bar sind  müxt lif fikirl r var.  ks riyy tin fikri bel dir ki, 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
69
—
predikativlik cüml d  sözün bir-biril   laq l nm si yolu il   v  
xüsus n, cüml nin sonunda g l n x b rd  öz  ksini tap r.  
Cüml nin  lam tl rind n olan predikativliyin yaranmas  bir 
s ra vacib c h tl rl  ba l d r. H min vacib c h tl rd n b hs etm z-
d n qabaq predikativlik sözünün izah n  verm yi  h miyy tli he-
sab edirik. Predikativlik sözü lat n m n li predikat sözünd ndir. 
Predikat sözü m ntiqd  v  qrammatikada i l n n sözdür. M ntiq-
d  “hökmün obyekti haqq nda deyil n fikir, m ntiqi x b r”, qram-
matikada is  “x b r” m nas ndad r. Dem li, qrammatikadak  predi-
kativlik el   x b rlik dem kdir. Predikativliyin (x b rliyin) ya-
ranmas  is  bir s ra vacib c h tl rl  ba l d r. Onlar a a dak lard r: 
a) Predikativlik dedikd  sözl rin v  sözün hadis , proses, 
varl q v  s. haqq nda m lumat verm k imkan   n z rd  tutulur. 
Bel  ki, burada h r hans  bir hadis  haqq nda m lumat verilir. Bu 
zaman h min hadis y  (proses , m s l y , varl a v  s.-y ) 
münasib t bildirilir. Münasib t zaman  bir  ey ya t sdiq, ya da 
inkar olunur. Bel likl , h qiq t  münasib t predikativliyin 
yaranmas nda mühüm rol oynay r. 
b) Predikativliyin yaranmas  üçün sözl rin qrammatik 
qayda-qanunlara uy un düzülü ünd n, qrammatik qayda-
qanunlara uy un  laq l nm sind n çox  ey as l d r. Bu zaman 
münasib ti üz   ç xarmaq üçün, bir  eyin t sdiq v  ya inkar 
olundu unu bildirm k üçün qrammatik kateqoriyalardan olan 
zaman,  xs kateqoriyalar  mühüm rol oynay r. M s l n: 
  Dal as nda dönükl r a  köpükdür,  
  Boz köpük. 
  Dal alan r n hrt k D d  Heyd r – 
  Atatürk! (X.Rza Ulutürk)  
Bu  eir parças nda olan söz v  birl m l r bir-biri il   laq -
l n r k predikativlik yarad r. Predikativliyin yaranmas nda zaman v  
xs 
kilçil ri  n  sas ifad  vasit si olur. N tic d  mü yy n 
m lumat veril  bilir. Bu  eir parças  zaman v   xs  kilçil rind n 

---