Microsoft Word son dialektik corafiya docx

Dialektik coğrafiya
 
 
 
105
 
 
və  fəlsəfəsini tədqiq edən müəlliflər Qərb ölkələri ilə  Şərq ölkələri arasında 
müəyyən səviyyədə  cəmiyyətin idarə etməsinə dair fərqlərinin olmasına dair 
ideyalar irəli sürmüşlər. 
“Dünya sistem” ssenarisinin əsasını  təşkil edən elmi-metodoloji mənbələ-
rindən biri də  şəhər cəmiyyətinin industrial davamlı formalaşmasıdır. Bu cə-
hətdən Qərb ölkələri daha geniş formada özünü göstərmişdir. XVI-XVII əsr-
lərdən başlayaraq Qərbi Avropada formalaşan industrial şəhər cəmiyyəti dün-
ya sisteminin ilkin sivil yolunun başlanğıcını hesab etmək olar. 
 
Gerçəkliklər Qərb ölkələr 
Şərq ölkələr 
Sosial-iqtisadi     - inkişaf etmiş industrial cəmiyyət   
- bazis: istehsal         
- aqrar cəmiyyət 
- bazis: bölgü   
Sosiumun tipi     - şəhər cəmiyyəti                              
- şəhər                                               
- müasirlik 
- kənd cəmiyyəti 
- kənd 
- tayfalar 
Tarixi - 
xətti zaman                                     
- tarixilik 
- qeyri-tarixilik (durğunluq) 
- tsikllik zaman 
 
  “Qərb-Şərq”  ssenarisinin gerçəklik mahiyyəti. 
 
Qərb ölkələrində istehsal strukturlarının daimi olaraq dəyişməsi xammal və 
kapital resurslarının yüksəliş sferalarının arasında yüksəlişinə səbəb olması xa-
rakterikdir. Bu yüksəliş istehsalın struktur dəyişkənliyinə; istehsalın tsiklli, 
texnoloji önəmə gətirilməsi ilə əlaqələndirilir. Məhz insan kapitalının əsasında 
istehsal komplekslərinə xüsusi diqqət yetirlməsi səbəbindən Qərb ölkələrinin 
iqtisadi inkişafının çevikliyinin dayanıqlığı formalaşmışdır. Bu çeviklikdə aq-
rar sahənin sənaye sahəsinə çevrilməsində insan kapitalının aparıcı sferası 
həlledici faktor kimi fəaliyyət göstərmişdir
106
. 
XIX əsrin axırlarından başlaraq “dünya sistem” ssenarisində baş verən di-
namik inkişaf  əvvəlki dövrlərdən yeni keyfiyyət formalarının yaranması ilə 
nəticələnmişdir. Bu dövrdə baş verən keyfiyyət dəyişkənliyinə daxildir :  
* elmi-informasiya tərəqqisi ;  
* “istehsal”ın  “xidmət” iqtisadi inkişafına keçidin aktivləşməsi;  
* keçid iqtisadi inkişafa malik olan ölkələrinin meydana gəlməsi;  
* qloballaşmanın iqtisadi inkişafına təsirinin üstünlüyü və s. 
“Dünya sistemi”in dialektikası = ölkələrdə urbanizasiya (xüsusən, aqlome- 
                                                            
106
  A.A.Qurbanzadə. Azərbaycanın aqrar-sənaye strukturunun ərazi təşkili problemləri //Azər- 
      baycan Aqrar Elmi. 2004 (1-3). 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
106 
 
 
rasiya) xəritəsinin formalaşmasında strateji əhəmiyyət kəsb etmişdir. XX əsrin 
əvvəllərindən başlayaraq iri şəhər  məskənləri birləşərək 330-dan çox aqlome-
rasiya zonalarının yaranmasına səbəb olmuşdur. Bununla yanaşı, ABŞ, Yapo-
niya ölkələrində şəhər sistemlərinin iqtisadi-siyasi inkişafının xarakterinə uy-
ğun olaraq meqalopolislərinin sərhədləri genişlənmişdir. Misal olaraq, Yaponi-
yanın iqtisadi-siyasi potensialının  ≈ 60-62%-i Tokio-Osako-Naqoya meqalo-
polis sisteminin  sərhədlərinin çərçivəsində təşkil olunmuşdur. 
Urbanizasiya sistemində sənaye syrukturlarının yaradılması, coğrafi cəhət-
dən sərhədlərinin “genişləndirilməsi” və s. “dünya sistem”in ssenarisinin po-
tensial inkişafı ilə əlaqəlidir. Məntiqi olaraq, urbanizasiya sadəcə olaraq, əhali 
məskunlaşmasının təsnifatı kimi qəbul etmək yanılışlığa gətirib çıxarda bilər. 
Dialektik coğrafiya elmi məzmunda = urbanizasiya = “dünya sistem”in funk-
sional dayanıqlı iqtisadi-sosial və strateji sisteminin tərkib hissəsi olub, onun  
dinamik “hərəkətverici güc” qüvvəsinə çevrilməsi kimi yanaşılmalıdır. Bu 
“hərəkətverici güc” = “dünya sistem”in  dinanmikasnda urbanizasiyanın funk-
sional inkişafında ilkin olaraq elm və kapital tutumlu iqtisadi-siyasi  məqsədlə-
ri üçün strateji hüquqa malikdir. 
 
 
“Dünya sistemi”nin elmi-texniki tərəqqinin təsnifatı 
 
 
Elmi mənbələrdə dünya sistemlərinin inkişafında aqrar, sənaye və informa-
siya elmi-texniki tərəqqi təsnifatına ayrılmasına üstünlük verirlər. Bu üstünlük 
elmi-texniki tərəqqi təsnifatları dünya sistemlərin formlaşmasında yeni məz-
mun kəsb etməklə yanaşı, cəmiyyətin dayanıqlı inkişafının təminatında yeni 
keyfiyyət funksiyalarının yaranmasına imkanlar yaratmışdır. 
 
 
                                                                  
 
 
 
 
 
 
 
                    
 
 
Elmi -texniki tərəqqinin təsnifatı 
▼
 
Sənaye  tərəqqi (XVIII əsrin sonu-XIX əsr) 
           
Elmi-texnoloji tərəqqi
(XIX əsrin sonu -XX əsrin əvvəli) 
Elmi-innovasiya tərəqqi 
    (XX - XXI əsrlər) 

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
107
 
 
“Dünya sistemi”inin coğrafiyasında sənaye elmi-texniki tərəqqinin  inkişafı 
ilkin olaraq cəmiyyətin ərazi təşkilində revalyusion dəyişikliklərinin yaranma-
sına və inkişafına  iqtisadi-siyasi keyfiyyətlər gətirmişdir. Cəmiyyətin  ərazi 
təşkilində üç xronoloji təsnifata uyğun tarixən elmi-texniki tərəqqinin təsnifat 
göstəriciləri aktuallıq nümayiş etdirmişdir. 
“Dünya sistem”inin sənaye tərəqqisinin ilkin mənbəyi Qərbi Avropa (xüsu-
sən, Böyük Britaniyada) ölkələrində formalaşmış və sonrakı dövrlərdə isə bu 
proses qloballaşmağa məruz qalmışdır. XVIII əsrin sonu, XIX əsrin  əvvəllə-
rində sənaye strukturunun yaranması iqtisadi inkişafının coğrafiyasında hərək-
verici dialektik çərçivəyə çevrilmişdir. Sənaye mərkəzlərinin yaranması, iqti-
sadi əlaqələrdə struktur sahələrinin xüsusi çəkisində sənaye məhsullarının he-
sabına artmasına,  ərazi-istehsal kompleksinin inkişaf formalarının meydana 
gəlməsinə elmi-texniki tərəqqi səbəb olmuşdur. 
Sənaye tərəqqinin yaratdığı struktur sferasının  əsasında kapital yığımı, 
xammal resurslarından kompleks istifadə edilməsi, elm və istehsal arasında 
dialektik  əlaqələrinin “cazibə  reaksiyası”nın məntiqinə uyğun formalaşma 
meyilləri yüksəlməyə başlanmışdır. 
Elmi-texniki tərəqqi (XIX əsrin sonu - XX əsrin  əvvəli) tsiklinin inkişafı 
yeni bir keyfiyyət strukturlarının ərazi təşkilinin metodikasının elmi əsaslarla 
təhlillərinin meydan gəlməsinə  səbəb olmuşdur. Bu dövrlərdə elmi əsaslarla 
sənaye coğrafiyasının sərhədləri genişlənmiş  və  sənayedə texnloji (konveyr) 
xətləri sistemi tədricən qlobal xarakterə çevrilməyə meyl göstərirdi. Qlobal 
mühitdə sənayedə baş verən texnoloji tərəqqi  ABŞ, Almaniya, Şimali Avropa 
və s. ölkələrinin iqtisadiyyatında effektli tədbiq olunmağa başlanmışdır. Artıq 
XIX  əsrin sonunda ABŞ  sənayesində baş verən elmi-texniqi tərəqqi faktoru 
dünya sisteminin tərkibində önəmli sayılırdı. Sürətli zaman kəsiyindən istifadə 
edilməsinin  iqtisadi strategiyası ölkə sənayesinin əsas məqsədlərindən sayılır-
dı. Misal olaraq, Detroit şəhər  ətrafında formalaşan H.Fordun maşınqayırma 
sənaye kompleksində bir avtomobil istehsalı üçün konveyer yığımının tezliyi 
1.5 -2.0 saata bərabər olmuşdur. 
Elmi-texniki tərəqqi dünya sistemində yeni keyfiyyət kəsb edən yanacaq-
energetika kompleksi, metallurgiya, maşınqayırma və s. elm tutumlu sahələri-
nin yaranmasına, diversifikasiyasına, optimal variantların tədbiqinə imkanlar 
yaratmışdır. Bununla yanaşı, dünyanın siyasi xəritəsində sənaye ölkələrinin di-
namikasının artmasına səbəb olmuş və iqtisadi inkişafının təkamülündə sənaye 
strukturunun  bir sistem kimi formalaşmasına təsir göstərmişdir. 
XX-XXI  əsrlərdə “dünya sistemi”in elmi-innovasiya tərəqqi formaları = 
ərazi-istehsal komplekslərinin dayanıqlı inkişafının ən yeni keyfiyyətli struktur 

---