Microsoft Word son dialektik corafiya docx

Dialektik coğrafiya
 
 
 
99
 
 
nun tamlığının formalaşdırılması  və idarəedilməsində bu konsepsiyanın müt-
ləq üstünlüyü nəzəri cəlb edir. 
Dünya dövlətlərinin tarixi-coğrafiyasının reallıqları göstərir ki, bir çox ölkə-
lərinin ölkələrinin iqtisadi-sosial və siyasi dinamikasının kodlarında dünya-siste-
minin dialektik qanunlarına söykənməsi ilə xarakterizə olunur. Məntiqi düşüncə 
tərzinə uyğunluğunun əsasında İ.Vallerstaynın “dünya-sistem”nin konsepsiyası 
bir sıra dialektik rasional elmi baxışlarının əsasına isdinadən yaranmışdır. 
 
 
                                                                                                            
 
 
 
 
 
Dialektik baxımdan dünya sistemi = qloballaşan iqtisadi inkişafının tərkibi, 
onun coğrafi genişlənməsinə uyğun olaraq müstəqil elmi tədqiqat mənbəyidir. 
Onun sərhədləri coğrafi məkan dialektikasını özündə birləşdirir və müəyyən 
zaman çərçivəsində dəyişilə bilər. 
“Dünya sistemi”in  elmi konsepsiyasında metakartokartoqrafik dəyərlərinin 
obyektiv varlığının özündə əks etdirməsində mühüm əhəmiyyəti vardır. Obyek-
tiv coğrafi məkan varlığının kondeksində  fəaliyyət göstərən “metakartoqrafi-
ya”
95
 kartoqrafiya biliklərinin radikal istiqamətlərindən fərqlənir. Kartoqrafiya-
nın istiqamətlərindən fərqli olaraq metakartoqrafiya yanaşmalarında balavasitə 
müxtəlif xəritələrinin yaradılmasını həyata keçirmir. Metakartoqrafiya elmi ya-
naşmasının əsasını coğrafi məkan funksialarını əhatə etməsilə fərqlənir. Burada 
coğrafi məkan: diaqramma, şəkil, riyazi-qrafik, model və s. ifadə olunur. 
Məkan  əlaqələr simmetriyasının elmi konsepsiyasında obyektiv dialektik 
coğrafi varlığını özündə əks etdirən metakartoqrafik təhllilər “dünya sistemi” 
in formalaşmasında mühüm mövqe nümayiş etdirir. Məkan varlığının kontek-
stində  fəaliyyət göstərən dünya sistemlərinin coğrafi simmetriyanın mənti-
qində  təbii-iqtisadi-siyasi biliklərinin gerçəkliklərinin effektli tədqiqat mən-
bələri durur. Nəzəri coğrafiya elmi tədqiqatlarla məşğul olan alimlər məkan 
əlaqələr sistemində müəyyən ideyalar irəli sürmüşlər. “Məkan əlaqələr” ifadəsi 
XIX-XX əsrlərdən başlaraq nəzəri coğrafiya elmi mənbələrində rast gəlinir.  
Coğrafiya elmi mənbələrində “məkan əlaqələr” (spatial relations) morfolo-
giyasının ideya məntiqinə dair F.K.Şeffer (Schafer F.K.) tərəfindən irəli sürül-
                                                            
95
 “
Metakartoqrafiya” termini  ilk dəfə T. Heqerstrand (1953)  tərəfindən qəbul olunmuşdur.
 
“Geotarix” nəzəriyyəsi (F.Drodel) və “ Annallar”məktəbinin nəzəri irsi 
“Asıllıq” nəzəriyyəsi (A.Framun) 
Qeyri-ortodoksal iqtisadi nəzəriyyələr  (K.Polanin, N.Kondratyev və b.) 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
100 
 
 
müş  nəzəri  əsaslar daha çox önəmlidir.
96
 Onun  tədqiqatlarında məkan  əlaqə 
sistemi = tipik nəzəri coğrafi morfoloji qanunauyğunluğuna söykənən müstəqil 
tədqiqat sahəsidir. 
V.Bunqe öz araşdırmalarında məkan  əlaqələrini coğrafiya elminin effektli 
metodoloji tədqiqat obyekti  kimi qəbul etmişdir.
97
 V.Bunqe məkan əlaqələrinin 
fəaliyyət sərhədlərinin təyininə dair fikirləri nəzəri coğrafiya elminin və o cüm-
lədən “dünya sistemi”in aktual məsələlərinin təhlilində geniş istifadə edilir. 
 
 
“Dünya sistem”in qütbləşməsinin coğrafiyası 
 
Virtuallaşan dünya sistemlərinə geniş miqyasda yanaşsaq, zaman və məkan 
sərhədlərinin daxilində müəyyən səviyyəli qütbləşmənin yaranmasını təyin et-
mək mümkündür. Bu təyinatda dünya ölkələrinin arasında müəyyən dialektik 
əsaslarla iqtisadi-siyasi “ağırlıq” mərkəzləri; funksional inkişafının monopoli-
ya “paytaxtı”;  hərbi-siyasi  və s. qütləşmə təsnifatların formalaşması meyillə-
rinin mövcudluğunun coğrafiyası aydın ifadə olunur. 
Dünya sistemlərinin ilkin variantında = lokal “mənimsəmə” sistemlərinin (mi-
ni-sistemlər) yaranışları hesab edilir və  məkanca kiçik,nisbi qısamüddətliyi ilə 
fərqlənir. XVI əsrdən başlayaraq Qərbi Avropada funksionallığı ilə fərqlənən lo-
kal (mini-sistemlər) sistemlərinin ilkin mənbələri yaranmışdır. Dunya sistemlərin-
də formalaşan “istehsal” iqtisadi inkişafa geçidlə bağlı olaraq lokal mini-sistemlə-
rinin funksionallığının səviyyəsinin dəyişilmələrə məruz qalmışdır. Lokal sistem-
lərinin fəaliyyəti nəticəsində Qərbi Avropada sənaye srturuktur kompleksinin for-
malarının elmi əsaslarına ilkin şərait yaranmışdır.Sonrakı mərhələdə lokal sistem-
lərinin zəiflənməsi əsasən ya iqtisadi inkişafla, ya da siyasi böhranlarla əlaqəlidir. 
XIX əsrin əvvələrindən başlayaraq “istehsal” iqtisadi inkişafının xarakeri il-
kin olaraq geniş miqyasda (“məkan-zaman” sərhədləri daxilində) dünya sis-
temləri yaranmağa başlanmışdır. Bu ilkin olaraq Qərbi Avropa və  Şimali 
Amerika ölkələrində daha optimalıq kəsb etmişdir.  
“Dünya imperiyaları” tipli siyasi və iqtisadi yaranışlarının meydana gəlməsi 
ilə  əlaqədar dünya sistemlərində yeni strateji meyillərin yaranmasına səbəb 
olmuşdur. Bu meyillər dialektik vəhdəd təşkil etməklə yanaşı, həm də istehsa-
lın tsiklli xarakterə çevilməsinin dairəsi də genişlənmişdir. Belə ki, Asiya “is-
tehsal tsiklli” formalarının texnoloji əsaslara uyğun yeni məzmun  (Çin, Yapo-
niya) kəsb etmişdir.  
                                                            
96
 Schafer F.K. Exceptionalism in geography: a metodological examination. Annais of the    
   Association of Amerikan geographers, 43(3).1953. 
97
 В.Бунге. Теоретическая география. М., 1967. 

---