167
çevirmi di. (M zh b c hal ti, Osmanlı v S f vi Türk dövl tl rini
qar ılıqlı yardıma ehtiyacları olan bir zamanda, qatı dü m nl r
çevirmi dir. Osmanlı Sultan S lim, Çaldıran q l b sind n 10-il sonra yen
S f vil rin ba k ndi olan T briz t r f yürüdü. Çaldıranla ba layan iki
Türk dövl tin dü m nçiliyi 1801-d k, 20 k z T brizin, Urmunun v
g n llikl Az rbaycanın Osmanlı qo unları t r find n i al olunmasına,
Az rbaycanın siyasi m rk ziyy td n dü m sin , S f vi Türk dövl t
sisteminin için Fars t f kkürün yerim sin , 400-illik Osmanlı-S f vi,
Av ar,
241
Qacar dü m nçiliyin , rusların bu fürs td n
n geni
yararlanmalarına v n hay t Az rbaycanın ruslar v Farslar t r find n
bölünm sin , habel Osmanlı imperatorlu unun darmada ın olmasına
g tirib çıxartdı.)
18-ci srin giri il , ruslar daha da g rn m siyas ti ir li sürdül r.
Bu ill rd Az rbaycan bütünlükl müdafi siz qalmı dır. 1722-ci il rus
ordusu Qafqazlara gir r k D rb ndi, Da istanı i al ed -ed Bakını
qu atdı. Bakı 1723-cü ild rusların ordusuna t slim oldu. Dig r t r fd n
is , Osmanlılar h min il Az rbaycanın m rk z v güney bölg l rini tutdu.
T briz, r van, N xcivan, Xoy, Mara a, Akbatan,
242
Kirman ah Osmanlı
Yeniçeril ri lin geçdi. Bu zamanlarda S f vi ahı T hmasb t r find n
ruslar v osmanlılarla iki ayrı anla ma imzalandı. Bu iki anla maya gör ,
T briz, N xcivan, Bakı, irvan, D rb nd, Xoy, Urmu v ... ya rusların v
ya osmanlıların lindeydi. Nadir Av arın s hn y g lm sil durum biraz
da olsa d yi m y ba ladı. Nadir Qulunun misilsiz qamanderliyi biraz da
olsun bölg ni rahatladı. O önc dövl t sistemind öz zamanına uy un bir
skolarizm tipi sa ladı. i çilik dövl t sistemini l v ed rk n Osmanlı
dövl tin h ssaslı ına son qoydu. Az rbaycana v ortaq bölg l r diqq tini
artırmaqla Rus v Osmanlı ordusunu Az rbaycandan geri ç kdirdi.
Bölg nin birazda olsun dinc lm si sa landı. Lakin, ç ki m l r n tic sind
Az rbaycan bütünlükl aclıq, f lak t, i sizlik, iztirab v darma-da ın
olmu dur. 1768-d ruslar çoxdan umduqları böyük q l b ni qazandılar,
onlar Krim xanlı ında Türk osmanlılarla üz-üz dayandılar. Dünyada
Krim sava ına adlımla an 6-illik sava da Osmanlı qo unu a ır yenilgiy
241
Af ar, f ar
242
Aybatan, H m dan
u radı. “Küçük kanarçı” anla masına boyun y n osmanlı ordusu rus
ordusu qar ısında birinci böyük yenilgini t crüb etdi. Bu anla maya gör ,
ruslar Qarad niz l tapdılar. Bu d nizin üzü rus h rbi g mil rin
açılark n Avrupa ruslardan qorxma a ba ladı. 1796-ci ild 40,000 n f rlik
rus qo unu Da istan ucaliqlarından geç r k yol üstünd ki ayrı-ayrı
Az rbaycan xanlıqlarını özün tabe ed r k Bakıya girm k ist di. Bakı
xanı rus ordusu qar ısında son damla qanınad k sava dı. Rus ordusu
Bakını qana bula dırdı. Hüseynqulu Xanı öldür r k Bakı xanlı ını i al
etdi. Oradan güney sarı h r k t ed n qo un Mu anda qı ordusu qurdu.
Rus çarı Katerinin ölm sil ordu geri ç kildi. 1796-da A a M h mm d
Xan Qacar, da ınıq v ruslara tabe olan xanları birl dirib v ya aradan
qaldırmaq üçün Arazı keçib u anı brahim X lil Xandan bo altdı. Böyük
zmil rusların sava ına hazırlanan A a M h mm d Xan öz qorucuları
t r find n öldürüldü.
Bu hadis d n sonra, artıq rusların qar ısını almaq heç d rahat
olmadı. Ruslar Az rbaycanın bütünlüyünü ist yirdil r. Ruslar bölg nin
mütl q gücün çevrilmi dirl r. 1803-ci ild n ba layaraq Qacar ordusu
Arazın gah a a ısında, gah da yuxarısında ordu quraraq xanlıqlarla
çarpı ma a m hküm olmu du. Bölg g n llikl qı lar dinc lm kl , yaylar
is sava la ba edirdi. Çoxdan gözl nil n böyük sava n hay t 1813-cü
ild ba ladı. Qacar qo unları il rus qo unları, Aslanduz bölg sind sava a
girdil r. Eyn zamanda Rus-Fransa sava ı da ba qa bir c bh d idd tl
sürürdü. Abbas Mizanın bütün qorxmazlı ına v sava bilgisin
baxmayaraq ruslar sava ı qazandılar. Gülüstan Anla ması il
Az rbaycanın quzey bölg l rinin, Gürcüstanın v Da ıstanın ld n
getm si, Az rbaycan v Qacar Türkl ri üçün çox böyük yenilgi oldu.
Az rbaycan r smi kild birinci a ama bölünm sin u radı. 1825-ci il
ikinci v sonuncu darbayla Az rbaycan bütünlükd parçalandı.
Türkm nçay Anla masıyla Az rbaycan faci yoluna du du. Arazdan
yuxarı ruslara verildi, qalanı is , rusların a alı ına boyun ym k
g r kç sil , tavandan dü mü , günd n-gün irad sini Farslı a t slim
etm kd olan Qacar hakimiyy tin verildi.
169
1828-02-10 da Türkm nçay anla masıya ba lı bir neç qeyd:
a)
Türk Qacar M malike M hrus Dövl til Rus
mperatorlu un arasında ba lanan anla maya gör , yalnız
Az rbaycanın torpaqları i al olundu. Az rbaycanın yeraltı v
yerüsdü s rv ti fatih rusların sava q nim ti kimi qullanıldı.
Qarada ın bütün mahalları v da ları rus m d nçil rin tap ırıldı.
b)
1803-d n ba layan, 1828-d bit n sava larda Türk ordusu
t r find n öl nl rin n az %60-ı Az rbaycan Türkl ri, %30-ı is
Xurasan, f ar, X l c v Qa qay soyda lar olmu dur. Yalnız qalan
yüzd -on, ba qa kök nli xalqlardan olu mu dur.
c)
Çaldıran sava ının uzun v d li sonucu Gülüstan v
Türkm nçay Anla maları oldu u halda, Türkm nçay Anla ması
da, Quzeyin Quzeyd , Güneyin is Güneyd param-parça
olmasına yol açdı.
d)
Bölg miz taun kimi dü n erm ni dövl tçiliyi m hz 1828-
d n sonra ruslar lil üz verdi. H min ild n ba layaraq rus
i alında olan Az rbaycan torpaqları üz rind Erm nistan dövl ti
yaranma a ba ladı.
e)
1828-d n sonra Türk Qacar dövl til Az rbaycan Türklüyü
arası açıldı. Heç zaman normal ulus-dövl t qurulu u yaranmayan
Az rbaycanda, dövl tl mill tin arası daha da aralanma a ba ladı.
Bu gedi in do al sonucu is , 1900-d n sonra Güneyl Qacar
dövl ti arasında olan g rgin dü m nçilik oldu.
f)
Güneyl -Quzey arasının k silm si il , Quzey sür tl
rusla ma a, Güney is , Farsla ma a u radı. Çe idli asimila
siyas tin u rayan Az rbaycan Türkl rinin ulusal kimliyi, bütün
öz llikl rin r m n psik, ruh, taban v kimlik böhranına girdi.
Dostları ilə paylaş: |