Microsoft Word tarfilmet11. doc

Tarıyxtı ayırım jergilikli tsivilizatsiyalarg’a ajırata otırıp, Toynbi sonın’ menen 

birge du’nya ju’zlik tarıyx birligi ideasın ornatıwg’a h’a’reket etken h’alda usı 

birlikke diniy ma’ni beredi. 

Toynbi kontseptsiyası o’z pikirlewinin’ a’h’miyetlisi menen tan’ qaldırdı. Bul 

kontseptsiya pu’tkil adamzat tarıyxın qamtıy otırıp, onın’ barlıg’ın da payda bolg’an 

barlıq tsivilizatsiyalardı su’wretleydi. Ha’dden tıs bay detallarg’a tolı h’a’m ayırım 

tsivilizatsiyalarg’a tiyisli isenimli bah’alawlar h’a’m salıtırwlardan ibarat 

kontseptsiya  adamzat sanasın o’zinin’ da’l sıpatlamaları menen jawlap aladı.  

Usı kontseptsiya  qaldırg’an qarama-qarsılıqlı ta’sir o’zinin’ ashıq diniy 

sıpatlaması menen baylanıslı.  

Toynbidin’ tarıyxıy o’z klassifikatsiyasındag’ı ko’plegen defektlerdi du’zetiwge 

mu’mkinshilik beredi, sonın’ esesine normal rawajlanbag’an h’a’m erte stadiyalarda 

so’ngen tsivilizatsiyalar h’aqqında anıqlamalar payda boladı. Toynbi h’a’zirgi 

batıstsivilizatsiyasının’ rawajlanıwında belgili da’rejede rol oynay almag’an dinge 

toqtag’anda, ondag’ı tsivilizatsiyag’a anıq sıpatlama beriw mu’mkinshiligine  iye 

bolmadı. Sonnan bolsa itimal, Toynbi XX a’sir shayırı h’aqqında h’esh na’rse 

aytpaydı, h’a’tteki XIX a’sirdegi h’a’diyseler h’aqqında sıypalamay aytıp ketiledi. 

“Tarıyxshı o’zi jasap atırg’an ja’miyetten h’esh qashan tolıq azat bola almaydı”, -

dep jazadı Toynbi. Tarıyxshı o’tmishti h’aqıyqıylıq perspektivasında ko’redi, o’zi 

qarap shıg’ıp atırg’an h’aqıyqatqa qansha jaqın bolg’an sayın onın’ burmalanıw 

qa’wpi de sonsha u’lken boladı. Adamzat tarıyxı qanday da bir konstant 

(o’zgeriwshiler qatarındag’ı turaqlı mug’dar) bolıp tabılmaydı, al h’a’r qıylı 

ag’ıslarg’a iye bolg’an da’ryag’a megzeydi. A’yyemgi h’a’m orta a’sirdegi 

tsivilizatsiyalar analizi tiykarında kelip shıg’atug’ın juwmaqlar anaqurlım 

keyinirektegi tarıyxqa h’esh qashan tolıq ko’lemde kirgiziliwi mu’mkin emes. 

A’sirese, Batıs Evropada kapitalizmnin’ payda bolıwı menen h’a’m onın’ basqa 

regionlarg’a tarqalıwı menen adamıyzattın’ birlesiw protsessi anag’urlım aktiv tu’ske 

iye boladı. Ayırım ja’miyet h’a’m ma’mleketlerdin’ jergilikli tarıyxı ornın a’ste-

aqırınlıq penen jer ju’zlik tarıyx-birlesken adamıyzat tarıyxı iyeley baslaydı. 

Kapitalizmnin’ rawajlanıwı menen paralell ra’wishte ju’rgen protsess-dinshilik 

h’a’lsiredi. Bul h’aqqında so’shz etkende ta’nh’a’ nabıt bolg’an ja’miyetlerge tiyisli 

mag’lıwmatlarg’a su’yengen h’alda juwmaq shıg’arıwg’a bolmaydı. Adam 

anatomiyası belgili bir ma’nide maymıl anatomiyasına gilt bolıp tabıladı.  

Toynbi usınıs etken tsivilizatsiyanın’ rawajlanıw mexanizmin universal h’a’m 

tu’sinikli dewge bolmaydı. A’sirese, tsivilizatsiyalardın’ sınıw h’a’m bo’lshekleniw 

da’wirinin’ traktovkası dumang’a usaydı. Burın ta’biyiy h’a’m adamortalıg’ı 

shaqırıqlarına juwap beriwge uqıplı bolg’an do’retiwshilik azshılıq ku’tilmegende 

birden o’zinin’ energiyasın h’a’m ku’shin joytadı. Solay etip, qalg’an ja’miyetke 

basqa formalarda qarsılıq ko’rsete baslaydı. Bunday jag’daydın’ h’a’r bir 

tsivilizatsiyada ne sebepten bolıp o’tetug’ınlıg’ı tu’siniksiz. O’zi menen pu’tkil 

ja’miyetti baslap ju’riwshi do’retiwshilik azshılıq h’aqqındag’ı tu’siniktin’ o’zi 

do’retiwshi danıshpannın’ romantikalıq teoriyasın esletedi. Ha’r bir ja’miyette 

basqalarg’a qarsı turatug’ın h’a’m olardı basqarıwshı elitanın’ juqa qatlamı boladı. 

Degen menen, tsivilizatsiyanın’ sınıwına h’a’m do’retiwshilik qa’bilietin joytıwına 

---

shekemgi da’wirdegi do’retiwshi elita dep esaplawg’a tap usı da’wirde ayqın 

tiykarlar joq. 

K. Topper Toynbidi tarıyxıylıqta tarıyx perdeleri artındag’ı qu’diretli ku’shlerge 

iseniwshilikte ayıplaydı. Bul ayıplawdı tiykarlı dewge boladı, o’ytkeni Toynbidin’ 

kriteriyası boyınsha adamzat Quday tarıyxı jolı menen baradı. Toynbi tarıyxtag’ı 

progress adamg’a baylanıslı h’a’m bir a’wlad ta’repinen erisilgen na’rseler ekinshi 

bir a’wladlar ta’repinen joyılıwı mu’mkin degen ideyag’a qarsı pikir ju’ritedi. 

Toynbi orta a’sirlerdegi feodallıq ja’miyetti h’a’m kapitalistlik ja’miyet qa’liplese 

baslag’an jan’a mwaqtın tiykarsız tu’rde bir tsivilizatsiya ramkasına irlestiredi. 

Olardın’ bir tsivilizatsiya astına biriktiriliwshi tiykar bolıp birinshi gezekte xristianlıq 

xızmet etedi, degen menen feodallıq ja’miyet ornına kelgen kapitalistlik ja’miyette 

din a’h’miyetli rol oynaydı. 

Toynbi o’z kritiyalarında waqıttın’ o’tiwi menen kapitalizmnmn’ xristianlıqqa 

xızmet etetug’ınlıg’ına u’mit bildiredi. Bul-aldamshı isenim edi. O’ytkeni, joqarı din 

dep atalıwshı qatlam h’a’tte kapitalizmnin’ o’zin biriktiriwge qu’direti jetpes edi.  

Tu’siniksiz kapitalizm Toynbide h’awlıg’ıwdı payda etedi. 

Kapitalizm o’zi menen barlıq materiallıq baylıqtı alıp keliwine qaramastan, ol 

adamdı idalopoklonstvo arqalı apatshılıqqa alıp keliwge uqıplı dep esapladı Toynbi. 

Toynbi ushın kapitalizm tu’siniksiz bolıp qalg’an bolsa, al totaligarizm h’aqqında 

(onın’ kammunistlik h’a’m natsional-sotsialistlik variantları), onın’ da’min tata otırıp, 

Toynbi mıpalı onday qubılıs h’asla bolmag’an sıyaqlı h’esh na’rse aytpaydı. O’zinin’ 

ta’biyatı boyınsha bolajaq jawlap alıwshı agenstrik sıpatqa iye totalitarizm kapitalizm 

tusındag’ı Toynbi belgilegen tarıyx sxemasınan anag’urlım jaman jag’dayda 

qa’liplesti. Totalitarizm bul sxemag’a jantasıp ta ketpeydi dep aytıwg’a boladı. 

Juwmaqlap aytqanda, Toynbi tarıyxıy filosofiyası a’yyemgi h’a’m orta a’sirlerdegi 

tarıyxqa jaylastırıwında-aq ko’p qarsılıqlarg’a ushırag’an bolsa, al keyinirektegi 

tarıyxqa tikkeley jat. Ekzistentsiyalizm 

XX-asir ortalarında axmiyetli uakıt baskarıp turgan Marksistlik «Tariyxiy filosofiya 

xam metadalogiyası» itibardan shette kaldı xam zamanagoy xar kıylı filosofiyalık-

metadologoyalık mektepler xam bagdarlamalar jolga koyıldı. 

    İlimiy texnikalık revolyutsiya xam sottsial dauam etiui Evropa mamleketlerinde 

tariyxiy optemizmdi kayta tiklep XX-asirdin jamiyetinin madeniyatına iz kaldırgan 

siyasıy doktrina katarının payda bolıuına mumkinshilik berdi. «Molshılık jamiyet», 

«Konferentsiya», «Texnotronlık jamiyet», «Tutınıu jamiyeti». Teoriyalık p.b. 

     Ekzistentsiyalizm-bizin dauirimizdin adeuir belgili filosofiyalık agımı. Ol Nemets  

tilinen «existieren» xam Frantsuz tilinen «exister» bolıp jasau manisin anlatadı. Bul 

adam tirishilik etiuge emes, al onın kundelikli jasau turmısına karatılgan tusinik. 

   Karama-karsı ratsionallık filosofiyadagı ekzistensiyalizm kıyınshılıklardı basınan 

keshirip otırgan, kaygırıp otırgan xam ozinin erkin saylau mumkinshiligine iye bolıp , 

oz is xareketine juuapkershilikli adamga karatılgan boladı. 

 

 

 

Erkinlik , olim, korkınısh, jalgızlık – Ekzistentsiyalizmnin baslı temaları 

esaplanadı. Xesh kashan maksetine xam 1den 1 ilimdi alga koyılmagan xam turli 

avtirlar Ekzistentsiyalizmge kiritedi. Bular Germaniyada . M.Xaydeger xam 

K.Yaspers, Frantsiyada G.Marset, A.Kamyu, İ.P.Sarter.b.e. 

---