Jobasi: Kirisiw
Yüklə 113,87 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Tema: Lokal tsivilizatsiyalardin' tariyxiy tu'sinikleri Jobasi: 1.Kirisiw 2.Lokal tsivilizatsiyalar haqqinda tu'sinik 3.Lokal tsivilizatsiyalar a'hmiyeti 4.Lokal tsivilizatsiyalardin' basqa tsivilizatsiyalardan parqi 5.Juwmaqlaw Teoriyanıń ózi stilistik áhmiyetke iye hám sonday bolıp tabıladı.Bilimdiń kúshli quralı. Sol munasábet menen qáliplesiw teoriyası kútá úlken áhmiyetke iye social - tariyxıy ámeliyat tárepinen qayta - qayta tastıyıqlanǵan úlken potencial. Qáliplesiw tariyxchisi, biliw, mısalı, bir yamasa basqa mámleket feodalizm basqıshından jetkilikli dárejede isenim menen ótedi hám isenimlilik bul dáwirde ol klasslardı óz ishine aladı, dep da wa etiwi múmkin feodallar hám serflar, feodal - miynet ámeldeg hám quitrent - ijara, hám taǵı basqa. Ulıwma alǵanda, qáliplestiriw teoriyası sizge kerek bolǵanda jaqsı dúnyanıń túrli regionlarındaǵı tariyxıy processda ulıwma bolǵan zatlardı analiz qılıw há m atap ótiw.Biraq eger kimdir soraw bergen bolsa : nege teń qáliplesiw sharayatında orta ásir Pekin orta ásirler degi Parijǵa uqsamaydı, nege olar sonshalıq parıq etedi? - bul erda qáliplesiw teoriyası onsha isenimli emes Basqa tárepden, social alım tsivil izatsiyashilar eń zori bolıp shıqtı : bular basqasha civilizatsiya! Hár túrlı! Qáliplesiw qásiyetleriniń uqsaslıǵına qaramastan. Civilizatsiya teoriyası pánler araliq " tariyxıy" mashqala bolıp, M. Blokdıń dóretpeleri menen kórsetilgen bekkem teoriyalıq tıykarǵa iye.G.-T. Buckle, F. Braudel, A. Weber, M. Weber, J. vico, G.- W.-F. Hegel,I.-G. Herder, A.-T. Golbax, N. Ya. Danilevskiy, D. Didro, K. N. Leontiev,v.-R. Mirabeau, Sh.-L. Monteskye, L.-G. Morgana, J.-J. Russo, A.Fergyuson, G. Xantington, F. Shlegel, K.-T. Jaspers… [Mısalı, 8 - ga qarang].járiyalaw buǵan kiritilgenlerdiń qarawları, tolıqlıqtan uzaq, dizim, aqılları, hátte birinde,olardıń sáwlelendiriw táreplerine kóre, qashannan berli dawalap bolmaytuǵın,ilajjsiz. Basqa hesh qanday gumanitar mashqal a sıyaqlı, tsivilizatsiya jantasıwı tariyxshilar, mádeniyat taniwshilar, filosoflardıń dóretiwshilik jetiskenliklerin birlestira aldı. Jergilikli tsivilizatsiyalarni - biotsenoz retinde planetamızda birge jasaytuǵınlıq social organizmlerdi úyreniw, bul teo riya óz qarsılasıları tárepinen qanshellilik sın pikir etilmesin, civilizatsiya teoriyasınıń tiykarǵı jetiskenligi bolıp tabıladı. Tsivilizatsiyalar túrli waqıtlarda payda boladı hám o'ladi, Jerde mudamı da birge jasamaydı,málim bir waqıt aralıǵinda hám bi rdey qáliplesiw sheńberinde. Bul pozitsiyalardan tariyxshi olardıń kórinetuǵın bolıw qásiyetlerine itibar qaratadı yamasa basqa civilizatsiya belgileri, tsivilizatsiya belgileri. Bul onıń gumanist - tsivilizatsiyachi hám formatsiyachi retindegi tiykarǵı ózge sheligii bolıp tabıladı,tiykarǵı abzallıǵı.Sonday etip, jáhán civilizatsiyaları tariyxın úyreniw predmeti jergilikli civilizatsiyalar - Jer planetası daǵı social organizmler,málim bir organizmde ayriqshadan kóre kóbirek ulıwmalıq hám ulıwmadan kóre kóbirek ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan xalıqlar hám mámleketlikler konglomeratlari - salıstırıwlaganda basqa soǵan uqsas ob'ektler menen.Formatsion hám tsivilizatsiyaviy jantasıwlar esaptan tısqarı etpeydi, bálki óz -ara bir- birin toldıradı. Qáliplesiw, shama menen aytqanda, " gorizontal" kespe jámiyet dinamikasında kórip shıǵıladı, civilizatsiyalar bolsa, birinshi náwbette, " vertikal" qáliplesiwler bolıp tabıladı. Tsivilizatsiyalardı anıqlawda basqısh jantasıwına qaytıwǵa urınıslar bizni qáliplesiwlerge qaytaradı hám tek mashqalalardi shálkestirib jiberedi. Sonday etip, Yu. v. Yakovets ataqlı, tákirarlanǵan hám orıs studentlerine usınıs etilgen sabaqlıqta civilizatsiyalar qáliplesiwler bar ekenligin tariyxıy basqıshları dep ataladı. Sonday etip, “feodal - kapitalıstik formasıyalar” “triadasi”da biz kóremiz" Orta ásir civilizatsiyası" (ótiw dáwiri menen), " industriyadan aldıngi" hám " industrial" tsivilizatsiyalar [14, b. 143]. Tiykarınan civilizatsiya teoriyası menen ulıwmalıq kem.Jáhán civilizatsiyaları tariyxı sonı uyretadiki, hesh qanday mámleket joq.Búgingi xalıq tsivilizatsiyadan tısqarı ob'ektiv tariyxqa ıyelewi múmkin emes,global kontekst. Rossiya bul kontekstte múnásip orın iyeleydi .Evraaziya, pravoslav taivilizatsiyasınıń jetakshi mámleketi, onı rus dep da ataw múmkin.Gumanitar oylaw haq niyetlilerinin' wákillik diziminde bul múmkin emes tsivilizatsiyani anıq bir sistema dep esaplaganlarni tawıp bolmaydı. Bul jóneliste hámme aldınǵa jıljıǵan, sol sıyaqlı, pozitivistlar. Arasında iri pozitivis tlar, atap aytqanda Kant, Mill,Renan, Karnap, Rossiyada - Lavrov, Mixaylovskiy, bólek tásir,G.-T. Buckle hám G. Spenser. Pozitivizm klassiklari tsivilizatsiyaga jantasıwdı zamanagóy sóz menen aytqanda, hár qıylı tásir kórsetetuǵın social - materiallıq siste ma retinde qáliplestirdiler. Civilizatsiyalardı anıqlawda basqısh jantasıwına qaytıwǵa urınıslar bizni qáliplesiwlerge qaytaradı hám tek mashqalalardi shálkestirib jiberedi. Sonday etip, Yu. v. Yakovets ataqlı, tákirarlanǵan hám orıs studentlerine usınıs e tilgen sabaqlıqta civilizatsiyalar qáliplesiwler bar ekenligin tariyxıy basqıshları dep ataladı. Sonday etip, “feodal - kapitalıstik formasıyalar” “triadasi”da biz kóremiz" Orta ásir civilizatsiyası" (ótiw dáwiri menen), " industriyadan aldıngi" hám " indus trial" tsivilizatsiyalar . Tiykarınan tsivilizatsiya teoriyası menen ulıwmalıq kem.Jáhán tsivilizatsiyaları tariyxı sonı uyretadiki, hesh qanday mámleket joq.Búgingi xalıq tsivilizatsiyadan tısqarı ob'ektiv tariyxga ıyelewi múmkin emes,global kontekst. Ros siya bul kontekstte múnásip orın iyeleydi .Yevroosiyo, pravoslav tsivilizatsiyasınıń jetakshi mámleketi, onı rus dep da ataw múmkin.Gumanitar oylaw haq niyetlileriniń wákillik diziminde bul múmkin emes tsivilizatsiyani anıq bir sistema dep esaplaganlarni tawıp bolmaydı. Iri pozitivistlar, atap aytqanda Kant, Mill,Renan, Karnap, Rossiyada - Lavrov, Mixaylovskiy, bólek tásir,G.-T. Buckle hám G. Spenser. Pozitivizm klassiklari tsivilizatsiyaga jantasıwdı zamanagóy sóz menen aytqanda, hár qıylı tásir kórsetetuǵın social - materiallıq sistema retinde qáliplestirdiler.vESTNIK PSGPU ceriyasi № 3. Gumanitar jáne social pánler faktorlar : geografiya hám siyasat, ekonomika hám insan biologiyasi, ideyalar hám psixologiya.Aqir aqıbet, bul faktorlardıń barlıǵı birdey , denediń islewi ushın birdey dárejede zárúrli bolıp tabıladı.Ingliz filosofi, sotsiologi, psixologı Gerbert Spenser sonda da sotsiologiyaning tiykarlawshilerinen biri, biologiyani tiykarǵı pán dep esaplaǵan. Biologiyalıq ayrıqshalıqlar Spenser hám tsivilizatsiyani berdi. Pútkil jámiyet, sonday-aq onıń klassları, institutları hám basqalardı alım tiri denediń uqsawı dep tusundi.onıń shólkemleri ortasındaǵı funktsiyalardı bólistiriw menen. Tsivilizatsiyanıń biologiyalıq modeli tómendegishe shıqtı : sanaat óndirisi azıq -túlik menen támiyinleydi;qan támiynatı sisteması - transport hám sawda ; húkimet hám áskeriy shólkemler neyro- motor apparatı funktsiyaların atqaradı. Barlıq ápiwayılastırıwǵa ruxsat berilgen halda, Spenser, birinshi náwbette, tsivilizatsiyada kó rdi tiri isleytuǵın organizm, ekinshiden, onıń baylanısın aytıp ortalıq menen. Sent -Simon hám Kontga erip, ol áskerlerdi bólek ajıratıp kórsetdi hám jámiyeti shólkemlestiriwdiń sanaat túrleri hám rawajlanıw dawam jetip atırǵanına ıseniwdi Birinshiden ekinshigeshe. Nátiyjede alım, bir tárepden, qarsı shıqtı revolyuciyalıq revolyuciyalıqlarǵa qarsı mámleket rolin kúsheytiw teńlik tárep hám eń kúshli aman qalıwına aralasıw, qaysı noqattan biologiya kózqarası oqlanadi. Jámiyet evolyutsiyası kózqarasınan ol bunı kórdi " integraciya", pútkil insaniyattıń qosılıwı.Olar tsivilizatsiyalarni analiz qılıwda sistemalı jantasıwdı qóllawǵa háreket etdiler. Hám basqa izertlewshilerdiń (Genrix Ryukert, Nikolay Danilevskiy).Danilevskiy kóbinese materiallıq - tariyxıy ti plar dep ataydigan jergilikli civilizatsiyalar quramalı, sap individual organizmler bolıp tabıladı. Olardıń ishki dúzilisinde tórtew tiykarǵı jónelis ajralıp turadı, yamasa túri, iskerligi: diniy iskerlik, materiallıq ózgeshelik (bólingen estetik -kórkem, i limiy hám texnikalıq - islep shıǵarıw ), siyasiy jáne social - ekonomikalıq. Materiallıq - tariyxıy tipni tutıp turıwshı zárúrli baslanıw materiallıq - tariyxıy tipni quraytuǵın xalıqlardı birlestiruvchi til bolıp tabıladı. Bul etnografik elementlerdi quraydı. Materiallıq - tariyxıy tip, federatsiyaga tiykarlanǵan ámeldegi siyasiy sistemada túrme- túr hám avtonom. K. N. dıń sózlerine kóre. Leontiev, materiallıq - tariyxıy tiplar ush tiykarǵı komponentten ibarat - dinge sıyınıw, mádeniyat hám mámleketshilik.Búydew múmkin, tsivilizatsiyalar jámiyetshiligi de Ryukert hám Danilevskiy sistemasına qızıǵıwshılıq bildirgen. Kitaptıń atı " Rossiya hám Evropa"bul sistemanıń eki eń zárúrli elementi ortasındaǵı munasábetler mashqalasın kóteredi." Bul kitap júdá kishipeyilona atalǵan", dep jazǵan N. N. Straxov. - Ol etedi Rossiya hám Evropa yamasa odan da keńlew temalar menen sheklenip qalmastan slavyan dúnyası hám nemis - rim dúnyası. Ol jaǵdayda jańa pútkil insaniyat tariyxına názer, ulıwma insanıylıq tariyxtıń jańa teoriyası” [9].Kitap házirgi dep atalatuǵın bilim salasın qáliplestiriwde zárúrli rol oynadı geosiyosat, zamanagóy túsindiriwlovchilar aytıp otediler [2].Qızıqlı jantasıw - N. Ya. Danilevskiy sistema túsinigine. Sistema (" pán sisteması", " tariyx sisteması" hám basqalar ) " tábiyiy" bolıwı kerek. Onıń ushın ol ush " saw logika" talabın qandırıwı kerek: 1) Bóliniw principi bólinetuǵın, kirisiwdiń pútkil sheńberin qamtıp alıwı kerek oǵan eń zárúrli belgi retinde kiredi. 2) Bir gruppanıń barlıq predmetleri yamas a hádiyseleri óz-ara bir- birine ıyelewi kerek hádiyseler yamasa zatlarǵa qaraǵanda kóbirek uqsawlıq yamasa jaqınlıq dárejesi; basqa gruppaǵa tayınlanǵan. 3) Gruppalar bir hil bolıwı kerek, yaǵnıy bir nomdagi gruppalarda olardıń aǵzaların baylaw jaqınlıq dá rejesi birdey bolıwı kerek” [4, b. 66]. Naǵız ózi pozitsiyalardan N. Ya. Danilevskiy hám materiallıq hám tariyxıy tiplarni - jergilikli civilizatsiyalardı analiz etiwge kirisiwedi.Málim bolǵan fundamental ishda aytılǵan Osvald Spenglerning tsivilizatsiya k ontseptsiyasın analiz qılıwda sistemalı jantasıwsız ámelge asırıp bolmaydı.Rossiyada " Evropanıń quyash batıwi" atı menen. Oyshıl juwmaqqa keledi. insaniyat tariyxı tártipli dúzılıwǵa iye. Ol soraw beredi suwret formaların baylaw... baylanısıwlar bar ekenl igin vESTNIK PSGPU ceriyasi № 3. Gumanitar jáne social pánler urıs hám basqarıw formalarına iye kórkem óner", " birdey mádeniyat siyasiy hám matematikalıq qáliplesiwleri, diniy hám texnikalıq qarawlar ortasındaǵı tereń aǵayınlıq, matematika, muzıka hám músinshilik, ekonomikalıq sırtqı kórinisler ortasında hám biliw formaları»[13, b. 62]. Álbette, bul tek mashqalalı bayanat hám itimal,kitapda bul baylanısıwlar mánisiniń isenimli xarakteristikası joq.Biraq Spengler múmkin bolǵan mentalitet mashqalasına jaqınlasdı. Eger barlıq baylanısıwlar bolmasa, ol jaǵdayda sanap ótilgenlerdiń aytıp ótken ulıwmalıǵın túsindiriw qásiyetleri. Bul zárúrli qádem Annales mektebiniń tariyxchilari tárepinen ámelge asırıldı. Mámleketler hám xalıqlar ómiriniń tórt tárepin - ekon omikalıq, social, siyasiy hám materiallıq - psixologiyalıq - mektep tiykarlawshileri olardı tómen sistemalar dep esaplaydilar, olardıń jıyındısı social tártipke salıwdıń pútin sistemasın jaratadı [5, p. 30 -31]. Bul táreplerden birinshisi - social yamasa biosotsial - ámelde barlıq menen baylanıslı barlıq zatlardı óz ishine aladı,adamlar, olardıń turmıs tárizi, xalıqtıń kóbeyiwi (shańaraq, aǵayınlıq, jınıs hám jas munasábetleri, sog'liq, gigiena, awqatlanıw, turaq-jay, kiyim- keshek, jumıs, dem alıw, qáwipden qorǵaw ). Ekinshisi - ekonomikalıq - islep shıǵarıw, tutınıw qılıw, ónim hám xızmetler almasinuvi, texnologiya, baylanıs sisteması, ekonomikalıq tártipke salıw hám basqalardı óz ishine aladı. Úshinshi - siyasiy - tómen sistema óz ishine aladı,adamlar ortas ındaǵı institutsional munasábetler menen baylanıslı bolǵan zat, yaǵnıy,ádetler, normalar, nızamlar, húkimetler, shólkemler (partiyalar, social háreketler hám basqalar ) kompleksi. Tórtinshisi - materiallıq hám psixologiyalıq - tómen sistema ruwxıy turmıstıń barlıq kórinislerin, ım -ishara - kommunikatsiya sistemaların jaratıw hám tastıyıqlawdı, yaǵnıy mádeniyattı normalar, qádiriyatlar, belgiler tarawı retinde,adamlarǵa óz - ara munasábette bolıw imkaniyatın beredi. Bulardıń birgeliktegi óz -ara tásiri bloklar tsivilizatsiya retinde belgileniwi múmkin bolǵan pútin sistemanı keltirip shıǵaradı.Lucien Febvre atap ótiwishe, hár bir mádeniyat, olar arasındaǵı barlıq qarama - qarsılıqlarǵa qaramay, strukturalıq bólimler kompleksi bolıp tabıladı. bir -biri menen kemrek baylanıslı emes. Ol tómendegi tariypni beredi: “Civilizatsiya materiallıq hám ruwxıy, intellektuallıq kúshlerdiń nátiyjesi bolıp tabıladı hám diniy, málim bir mámlekette málim bir waqıt aralıǵinda tásir etedi adamlardıń sanasında" [10, b. 282]. Bir ts ivilizatsiyaning barlıq wákilleri hám bir dáwir, Fevrega kóre, intellektual tarawdı birlestiradi.Mádeniyat hám úrp- ádetler,til, turmıs tárizi hám dinshıllıklıq ayriqsha " matritsa" ni quraydı qaysı mentalitet qáliplesken. Tariyxda isleytuǵın " kúshler ierarxiyasi" de mektep wákilleri óz ritmlariga iye bolǵan ush tiykarǵı gruppanı ajıratıp kórsetiwedi: " turaqlılik", " struktura" hám " kon'yunktura". " turaqlılik", " ózgermeytuǵınlıq" - sonday birinshi náwbette tábiy hám geografiyalı q sharayatlar menen xarakterlenedi jámiyet ámeldegi hám rawajlanadı. “Strukturalar” tariyxtıń uzaq múddetli faktorları : ekonomika, social institutlar hám processler, ruwxıy tártip jámiyetler (dinge sıyınıw, filosofiyalıq sistemalar, pán, kórkem óner). " K on'yukturalar" kerisinshe, olar tez ózgerip turadı : xalıq háreketiniń iymek sızıqları, islep shıǵarıw kólemi, bahalar, mıynet haqı. Mark Blok jáne onıń pikirine kóre gruppalar, tariyxıy izertlewdiń haqıyqıy predmeti strukturalar bolıp tabıladı sebebi olar uzaq múddetli hám sabırlı bolıp tabıladı. Itibar beriń, bul sxemanı toltırıw ushın jol ashadı jergilikli tsivilizatsiya " vertikal" sistema retinde: fundamental ústinen komponentler. Tap sonday, tek " tómenden" Fernand Braudel tárepinen alınǵan " vegetativ determinizm": tábiy- ıqlım sharayatları eń uyqas awıl xojalıǵın tańlawǵa tásir etedi jáne bul, óz gezeginde, xalıq ómiriniń kóplegen iskerlik tarawılarınıń tábiyaatın belgileydi: social - demografik,úy xojalıǵı, miynet, dem alıw hám olar arqalı - mentalite t hám ulıwma mádeniyat, bul bolsa xalıqtı xalqqa aylantıradı Biraq, ulıwma tártipke salıw principlerı, ózgeris nizamlıqları, zárúrli buwınlar hám komponentler ierarxiyasi kóbinese túsindiriw sheńberinden sırtda qaladı. Jigirmalanshı ásirdiń bir qatar zamanagóy oyshılları " sistema" túsiniginen paydalanǵan halda,Bul sistemanıń tiykarǵı dvigateli de, onıń payda bolıw shártleri de ajratilmagan,vESTNIK PSGPU ceriyasi № 3. Gumanitar jáne social pánler rawajlanıw hám ólim. Sonday etip, Alfred veber arnawlı bir tariyxıy hádiyselerdiń ayriqshalıǵın metodologik tárepten múmkin bolǵan social, civilizatsiya hám materiallıq baylanıslardıń ayriqsha kombinatsiyası dep biledi,juldız gruppası túsiniginiń kiritiliwi sebepli [1]. Ekinshisi sheklengen sheńber degi tariyxıy process faktorlarınıń kem ushraytuǵın birikpesi bolıp tabıladı. " keńislik - vaqt" (keyinirek M. M. Baxtin onı " xronotop" dep ataydi). Amerikalıq siyasatshunos Metyu Melkoda civilizatsiyalar qáliplesip atır kóplegen integraciyalasqan " sistemalar" den - regionlıq hám wálayat,basqarıw, awıl xojalıǵı hám sanaat rayonları yamasa (basqa kóriniste) " naǵıslar" den - bólimlerdiń munasábetlerin anıqlaytuǵın apparatlar óz- ara hám ulıwma tsivilizatsiyaga munasábeti [6]. Bul tómen sistemalar bala qorǵan quradigan bloklarǵa uqsaydı.Kórip turǵanıńız siyaqlı, bir tárepden, tsivilizatsiya neni ańlatıwın, jergilikli tsivilizatsiyaning belgileri, ayriqsha qásiyetleri hám aqır - aqıbetde, olardıń qanshası, olardıń ózin ózi shólkemlestiriwi haqqında tolıq birlik joq. Basqa menen civilizatsiya teoriyası ámeldegi, úsh ásirlik rawajlanıwǵa iye, bar sociallıq pánning túrli tarawlarında kóplegen tárepdarlar ámeldegi bolıp, olardıń qarawları, álbette, ulıwma ayrıqshalıqlarǵa iye.Sonday eken, jergilikli civilizatsiyalar socia l organizmler, xalıq aralıq hám mámleketlikleraro jámiyetshilikler payda boladı baslanıwiy jámiettiiń bólekleniwi sharayatında qala, mámleket hákimiyatı hám nızamshılıǵınıń qáliplesiwi basqıshında. Civilizatsiyalar payda boladı hám túrli waqıtlarda, jámiye t rawajlanıwınıń túrli qáliplesiw basqıshlarında opat etedi, lekin salıstırǵanda uzaq waqıt dawamında ámeldegi hár bir tsivilizatsiya mıń jıldan artıq múddetke. Bul social organizm málim bir aymaqta onı quraytuǵın elementlerdiń ulıwmalıǵı tiykarında qáliplesedi hám málim shegaralarǵa iye. Ga baylanıslı bunıń strukturalıq bólimleriniń tiykarǵı qásiyetlerinde basqa civilizatsiyalarǵa civilizatsiya komponentleri uqsawlıqtan kóre kóbirek ayırmashılıqlar boladı. Bular kompleksitsivilizatsiyaning qásiyetleri, far qlovchi belgileri yamasa belgileri izertlewshilerdiń basqasha, lekin anıq hám hátte tolıq kútilmegen jaǵdaylar bar. Sonday etip, tildiń ulıwmalıǵın tek geyparalar tán aladı hám húkimrandıń ulıwmalıǵı dinler hámmesi. Shama menen oylaymız, jergilikli tsivilizatsiyaning tiykarǵı belgileri (belgileri, ayriqsha belgileri) tómendegilerden ibarat:geografiyalıq jaylasıwı, basıp alınǵan aymaǵı jáne onıń tábiy sharayatı;etnik gruppalar,olardıń munasábetleri,dástúriy erdan paydalanıw hám jámáát;ónermentshilik, sa naat, qalalar ;sawda hám baylanıs sisteması ; siyasiy tariyxtıń jaǵdayı hám basqıshları (tiyisli xronologiya menen); jámiettiiń huqıqıy dúziliwi (nızamshılıq hám odaǵı ózgerisler); dinge sıyınıw hám jetekshi ideologiyalıq túsinikler;mentalitetnin’ ayriqshalıǵı ; pán hám tálim; kórkem mádeniyat (ádebiyat hám kórkem óner).Civilizatsiya tariypiga jergilikli jantasıw, kerisinshe basqıshdan baslap, oǵan social - materiallıq sistema retinde jantasıwǵa tiykarlanadı, sonday - aq strukturalıq dárejede onıń eń zárúrli qásiyetleri;biraq qaysı bolıp tabıladı mániste sotsiobiologik pozitsiyalardan xarakterlenedi. Bul bizge onı qurılǵan " pulsatsiyalanuvchi organizm" túri retinde kórip shıǵıwǵa múmkinshilik beredi yadrosı, funktsional oshaqları,,zonaları bolǵan klassik kletka nızamlarına kóre tásirinler, periferiya hám shegara aymaqları, bóliniw tendentsiyaları. Bulardıń hámmesi " tómen strukturalar" da menen birge anıqlaw tariyplerdi talap etedi. Túrli civilizatsiyalarda hám túrli basqıshlarda ol parıq etiwi múmkin. Dáw ir dawamında Moskvanıń kusheytiwi hám orıs erlerin jıynaw birinshi náwbette siyasiy faktor bolıp, ekonomika hám Metropolitendi kóshiriw tárepinen qollap - quwatlandı. Islam civilizatsiyasında búgingi kúnde bunday faktor, álbette dinge sıyınıw hám biz onıń janına basqasın qoyıwımız dargumon, sebebi geografiyalıq tárepten de biz bul yadrodıń jaylasqan orayın tapa almaymız.Aytqansha, bul tsivilizatsiyalarni klassifikaciyalaw imkaniyatın beredi,málim bir yadrodıń málim bir mámleket yamasa aymaqǵa biriktirilishi yamasa bunday biriktirmaning joq ekenligi. S.-F. Xantingtonning pikirine kóre, bul tsivilizatsiyalarga bóliniw menen ańlatpalanadı, olardıń " yadrosı", yaǵnıy tiykarǵı, mámleketleri, ózegi bar mámleketlikler (Batıs, Hindu, Sin, Pravoslav, Yapon hám Buddist ) hám " tiykarǵı" mámleketlerge iye bolmaǵanlar (islam, Lotin Amerikası hám Afrika ). Tiykarǵı mámleketliklerge iye tsivilizatsiyalar ádetde turaqlılaw bolıp tabıladı.Biraq, bul ayrıqshalıqlar waqıt ótiwi menen ózgeriwi múmkinligin unutpań. Tap sol islam civilizatsiyası geografiyalıq tárepten anıqlanǵan yadrolarǵa iye edi Arab xalifaligi hám Osmanlı imperiyasi dáwirinde bir para máseleler Arnawlı bir tsivilizatsiyaning rawajlanıwda yadro háreketindegi ótiw dáwirleri yamasa onıń strukturalıq bólimleri ma`nisiniń ózgeriwi menen anıqlama beriwi múmkin, sonıń menen birge,esaptan tısqarı jaǵdaylarda, bir sistema ishinde eki yadrodıń gúresi (Batıs Evropa - AQSh).Jergilikli tsivilizatsiyani analiz qılıwda sistemalı jantasıwdı tolıqlaw islep shıǵıw bul maqala sheńberinden sırtda bolǵan " sistemalı jantasıw" kontseptsiyasınıń rawajlanıwına tap sonday tariyxıy búklemdi talap etedi. Kirisiw Lokal tsivilizatsiyalar teoriyasi tariyxta n qa’liplesken,ma’lim aymaqyi iyelegen ha’m social - ekanomikaliq ha’m madeniy rawajlaniwdin’ o’zine ta’n qa’siyetlerine iye jamiyetlerdi uyrenetug’in bolip esaplanadi.Lokal tsivilizatsiyalar bul tariyxtin’ uliwma ag’imin sho’lkemlestiriwshi o’zine ta’n birl ikler bolip esaplanadi.Bunday tsivilizatsiyalardin’ aniq waqti ha’m aymaqliq shegarasi joq.Solay eken bunday tsivilizatsiyslar ha’r dayim za’rurli bolip kelgen. Juwmaqlaw Juwmaqlap aytatugin bolsaq lokal tsivilizatsiyalar bar boliwi basqada agrar,industrial,kontinental,ten’iz okean,tsivilizatsiyalarinin' juzege keliwine sebepshi bolg’an bul bolsa o’z nawbetinde insaniyat ra wajlaniwin ja'nede jedellestirgen edi.Solay etip lokal tsivilizatsiyalar ja’han tariyxinda tutqan orni u'lken bolip esaplanadi. Paydalanilg'an adebiyatlar: 1.Jorayev.N ‘’ Tarix filosofiyasining nazariy asoslari ” T -2008. 2.Ивин.А “ Ведение в философия историй ” М -2007. Internet materiallari: www.ziyo.uz www.edu.uz www.cyberleninka.ru Yüklə 113,87 Kb. Dostları ilə paylaş:
|