Microsoft Word td\335d I b\334T\334N. doc

Ramiz Asker – Leyla Asker 
32 
 
Key words: Mahmud al-Kashghari, Diwan Lughat at-Turk, Music, Musical Instruments. 
Divanü Lugati’t-Türk yaklaşık bin sene bundan önceki Türklüğün ansiklopedisi, aynasıdır. Ünlü 
bilgin,  büyük  dilci  ve  düşünür  Kaşgarlı  Mahmud  bu  kitabında  Türklerin  o  dönemki  dilini,  edebiyatını, 
tarihini  ve  coğrafyasını,  sosyal  ilişkilerini,  dinî  inançlarını,  unvan  ve  makamlarını,  atasözleri  ve 
deyimlerini, efsane ve mitlerini, şiir ve ağıtlarını ayrıntılı biçimde işlemiştir.
1
 Divanü Lugati’t-Türk aynı 
zamanda 11. yüzyıl Türk kültürünün ve etnografyasının da en eski ve temel kaynaklarındandır.  
Divanü Lugati’t-Türk’te Türklerin eski ve zengin maddi ve manevi kültürünün çeşitli alanları, ev-
çadırları,  giyim  ve  süslemeleri,  yemek  ve  içecekleri  üzerine  çok  değerli  bilgiler  verilmiştir.  Eserde  11. 
yüzyıl Türk müzik kültürü de en iyi biçimde değerlendirilmiştir. Dede Korkut Kitabı ve Kutadgu Bilig'de 
genel olarak yer alan bilgilerden daha önce ilk kez Divanü Lugati’t-Türk’te şarkı, güfte, makam, motif, 
melodi  gibi  kavramlardan  söz  edilmiş,  dönemin  bazı  nefesli,  telli  ve  vurmalı  çalgı  aletleri  madde 
başlarında ele alınmış, musiki icra ortamlarından bahsedilmiştir.  
Divanü  Lugati’t-Türk’te  Türk  müzik  kültürüyle  ilgili  olarak  verilen  bilgiler  üzerinde  maalesef 
fazla  durulmamış,  az  sayıda  çalışmada  bunlardan  bahsedilmiştir.  Bunların  arasında  Prof.  Dr.  Reşat 
Genç'in  “Kaşgarlı  Mahmud'a  Göre  XI.  Yüzyılda Türk  Dünyası”  adlı  kitabındaki  3  sayfalık  bir bölüm
2
,  
Gülay  F.  Mirzaoğlu'nun,
3
  Ç.  Cumayev'in
4
  ve  A.  Recebov'un
5
    makaleleri  zikredilebilir.  Makalelerden 
anlaşıldığına göre, yazarlar, konuyu farklı boyutlarda ele almışlardır. 
Türklerde müzik  kültürünün tarihi çok eskilere dayanmaktadır. Tarih boyunca Türklerde müzik 
yalnızca  zevk,  neşe  ve  eğlence  kaynağı,  aşkın  ve  hüznün  ifade  aracı  değil,  devlet-millet  birliğini 
oluşturan,  halkı  uyaran,  savaşta  orduya  millî  duygular  veren,  yürüyüş  ve  hareket  düzenleyen;  dinî 
bakımdan ise iyi ruhları çağıran, kötü ruhları kovan bir kültür ve gelenek sembolüdür.
6
  
Divanü  Lugati’t-Türk’te  müzik,  makam  ve  melodi  kavramı  ır/yir  sözcüğü  ile  karşılanmıştır:  ِ 
Yır:  şarkı;  makam  (musikide).   « 
لُا
د ِ  ِ  ol  yır  yırladı =  o, şarkı  söyledi».  Bu  söz  çoğu  zaman  şiir, 
gazel  manasında  kullanılmıştır.  (3,11);    رِا  I  r:  yukarıdaki  sözdeki    ı  harfi 
ا  elife  çevrilmiştir;  aynı 
manadadır;  makam,  motif,  melodi  (3,11).  Yır  kelimesi  ayrıca  gazel,  şiir,  yani  güfte  anlamına  da 
gelmektedir: 
    Yır:  gazel,  şiir  (3,145).  Yırağu  kelimesi  ise  hem  çalgıcı,  hem  de  şarkıcı  anlamına 
gelmektedir.  ُ ا ِ Yırağu: çalgıcı; muganni, şarkıcı (3,38). 
Divanü Lugati’t-Türk’te Türk müzik aletleri bugün olduğu gibi telli, üflemeli ve vurmalı olmak 
üzere üç guruba ayrılmaktadır. Kaşgarlı Mahmut, telli aletlerden dördü hakkında bilgi vermiştir. Bunların 
başında kopuz gelmektedir. 
Dede  Korkut  destanlarında  da  görüldüğü  gibi  kopuz,  Türklerde  en  yaygın  telli  çalgı  aletidir.  
Kopuz  bu  gün  dahi  Türk  dünyasının  her  bir  köşesinde  çeşitli  adlar  altında  varlığını  sürdürmektedir.  
Divanü  Lugati’t-Türk’te  bundan  bin  yıl  önceye  ait  çalgı  aletlerinin  başında,  adına  birçok  maddede 
rastlanan ünlü kopuz gelmektedir. Eserin farklı çevirilerinde; mesela Farsça çevirisinde kubuz (4, 381), 
Türkçe son çevirisinde kopuz (5, 440) olarak geçen bu kelimeyi, Kaşgarlı Mahmut, Arapça ud sözcüğü ile 
karşılamaktadır:  ُُ K u b u z: kopuz, uda benzer bir çalgı aleti (1, 370). Yazar, eserinin çeşitli yerlerinde 
bu terimi isim (kubuz), sıfat (kubuzluğ) ve eylem fiili (kubzaşdı, kubzaldı, kubzattı, kubzadı) halinde de 
açıklamıştır:  
 
                                                 
1
 Süleyman Demirel;  Sunuş, Kaşğari Mahmud Divanü Lüğat-it-Türk. (Hazırlayan: Ramiz Asker), Bakü Ozan, 2006, I cilt, s. 
5. 
2
 Reşat Genç, Kaşgarlı Mahmud'a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara: 1997, s. 172–174. 
3
 Gülay F. Mirzaoğlu, “Divanü Lugati’t-Türk Işığında Müzikal  cra Ortamları”, Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi Sempozyumu,  
Ankara: 28–30 Mayıs 2008, Bildiri Özetleri, s. 35. 
4
 Ç.Jumayev, “Mahmıt Kaşgarlı'nınq Divan'ında saz sunqatı [sanatı] bilen bağlanışıklı sözler”/ «Mahmıt Kaşgarlı türkologiya 
ılmını esaslandırıcıdır» atlı Halkara ılmı maslahatı. Aşqabat: 21-22 Şubat 2008, s. 93-94 
5
 A.Redjebov, “Muzıkal'no-teoretiçeskaya mısl' epoxi M.Kaşgari i yego znaçeniye v istorii kul'turı narodov Blijnego i Srednego 
Vostoka” (M.Kaşgari Döneminin Müzikal-Teorik Düşüncesi ve Bunun Yakın ve Orta Doğu Halklarının Kültür Tarihinde Önemi) 
/ «Mahmıt Kaşgarlı türkologiya ılmını esaslandırıcıdır» atlı Halkara ılmı maslahatı, Aşqabat: 21–22 Şubat 2008, s.290. 
6
 Baheddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, C. IX , Ankara 1977, s. 4-5. 

---

Kâşgarlı Mahmut ve 11. Yüzyıl Musikisi Üzerine
 
33 
 
ُ ُُ     K u b u z l u ğ: « ِ   ُ ُُ kubuzluğ kişi = kopuzlu adam» ( 1, 474). 
َ ُ  K  u  b  z  a  ş  d  ı:  « 
َ ُ  ر
    kızlar  kubzaşdı  =  kızlar,  cariyeler  kopuz 
çalmakta yarıştılar», 
( 
رُ َ ُ
-
ق
َ ُ 
 kubzaşur – kubzaşmak) (2, 226) 
َ ُ   K u b z a l d ı: « ُُ 
َ ُ kubuz kubzaldı = kopuz çalındı»,  ( 
رُ ا ُ
-
ق َ ُ 
 
kubzalur – kubzalmak)
 (2, 238). 
َ ُ
ّ    K u b z a t t ı: «  َّ ُ  َا لُا ol anı kubzattı = o ona kopuz çaldırdı», (  رُ َ ُ
-
 
ق َ ُ kubzatur – kubzatmak) (2, 321). 
دا ُ   K u b z a d ı: «  دا ُ  ُُ لُا  ol kubuz kubzadı = o, kopuz çaldı»,  ( 
را ُ
-
ق ا ُ 
 
kubzar – kubzamak)
 (3, 258). 
Kopuzun  eski  dönemlerde  atkuyruğundan  ve  hatta  ince  bağırsaktan  yapılan  kirişle,  ipek  telle 
mızraplı  veya  mızrapsız    çalındığı  bilinmektedir.  Fakat  Kaşgarlı  Mahmut  bu  konuda  hiçbir  bilgi 
vermemektedir. Muhtemelen aynı gelenek 11. yüzyılda da sürmüştür.  
Kopuzu, dönemin diğer telli sazlarından ikeme, çeng ve buçı izlemektedir. Bu sazlardan ilki olan 
ikeme, Divan'ın Türkçe son çevirisinde (5, 249) egeme imlası ile geçmektedir. Çeng sazının adı Divanü 
Lugati’t-Türk’ün Uygurca (6, 487) ve Çince çevirilerinde (7, 347) çong olarak, Türkçe aynı çeviride ise 
çung  (5,  240)  olarak  verilmiştir.  Kaşgarlı  Mahmut,  ikeme'nin  kopuza  benzediğini  yazmaktadır: 
ِا 
keme: saz, kobuz gibi çalınan musiki aleti (1, 193). Çeng'in özellikleri tam olarak belirtilmemiş olsa da 
onun da telli alet olduğu kuşku götürmez bir gerçektir: 
َ  Ç e n g: çeng, zeng, musiki aleti (3, 311). Bu 
alet  günümüzde  bazı  Türk  boylarında,  özellikle  de  Uygurlar  arasında  yaygın  olarak  kullanılmaktadır. 
Kaşgarlı  Mahmut,  buçı  ile  ilgili  olarak  verdiği  bilgide  onun  da  kopuz  türünden  telli  bir  alet  olduğunu; 
hatta  buçı  kobuz  olarak  da  adlandırıldığını  vurgulamaktadır: 
ُ   Buçı:  «  ُُ 
ُ   buçı  kobuz  =  telli 
ud'lardan  biri».  Bu,  kaz  göksü  (barbet)  adı  verilen  çalgı  aletlerinden  birisidir  (3,  169).  Buradaki  buçı 
kelimesinin  ne  anlama  geldiği  merak  konusudur.  Kaşgarlı  Mahmut'ta 
ُ ُ َ َُا  ُ  ُ    buç  buç  öter 
semürgük = bülbül buç buç öter (2, 285) diye bir mısra geçmektedir. Bundan yola çıkarak buçı kobuz'un, 
bülbül  gibi  şakıyan  kopuz  anlamına  geldiği  düşünülebilir  mi?  Öte  yandan,  Azerbaycan  Türkçesinde 
kulak,  sazın  aşığı  anlamında  puç  kelimesi  mevcuttur.  Hatta sazın  puçunu  burmak;  yani  sazı  köklemek, 
simi  tarım  hale  getirmek  deyimi  de  vardır.  Buradan  hareketle  buçı  kobuz'un  kulaklı,  aşıklı  kopuz 
anlamına geldiği varsayımı da göz ardı edilemez. 
Kaşgarlı  Mahmud'un  Divanü  Lugati’t-Türk’te  bahsettiği  çalgı  aletlerinin  diğer  bir  grubunu  ise 
nefesli  sazlar  oluşturmaktadır.  Burada  üç  alet  üzerine,  yani  sıbızğu,  borğuy  ve  tovıl  üzerine  de  bilgi 
verilmektedir. Bunlardan sıbızgu çağdaş ney, daha doğrusu, onun basit türü olan, günümüzde çocukların 
kamıştan,  içi  oyulmuş  ağaçtan  veya  söğüt  kabuğundan  yaptıkları  kaval-düdük  olduğu  düşünülebilir. 
Kaşgarlı, bu aleti ek bilgi vermeden sade bir anlatışla sunmaktadır:  ُ ِِ  Sıbızğu: düdük, tütek, ney (1, 
469).  Divan’daki  ikinci  nefesli  alet  borğuy;  zurna'nın  bir  türü  diyebileceğimiz  alettir.  Çünkü  Kaşgarlı 
Mahmut  bu  alet  için  sadece  ُ ر ُ  Borğuy:  Nefesle  çalınan  boru  (3,  226)  deyip  geçmektedir.  Bu, 
Azerbaycan  Türkçesinde  truba,  boru,  kerenay,  Özbekçe'de  kerenay,  Türkiye  Türkçesinde  borazan, 
ngilizce'de trumpet kelimesiyle karşılanan nefesli çalgı aletidir. Divan’daki üçüncü nefesli alet tovıl'dır. 
Kaşgarlı  Mahmud'un  bu  alete ilişkin  tanımı,  beraberinde  soru işareti  de  taşımaktadır: لِ ُ Tovıl:  Davul, 
nakkare. Av zamanı şahin için çalınan davul (3, 163). Bu tanımın ilk kısmından tovıl'ın davul, nakkare, 
timbal  olduğu  anlaşılmaktadır.  Fakat  bu  davulun  şahin  çağırmak  için  çalındığı  bilgisi,  bu  konuda 
tereddüde  düşmemize  yol  açmaktadır.  Çünkü  şahin  davulla  değil,  düdükle  çağrılmaktadır.  O  zaman 
tovıl'ın hem davul, hem de düdük anlamına geldiğini kabul etmemiz gerekecektir. 
Kaşgarlı  Mahmut  vurmalı  sazlar  kısmında  tümrük  ve  küvrük  adlı  iki  aletten  bahsetmektedir. 
Bunlardan tümrük maddesi şöyledir:  ُ ُ Tümrük:  def, dümrük. Oğuzca (1, 462). Burada hiçbir sorun 
yoktur. Küvrük maddesi de anlaşılırdır:  ُ ُ  Küvrüg: kös, davul (1, 463).  
Divanü Lugati’t-Türk’te tuğ terimiyle hem bayrak ve sancak, hem de askeri orkestra veya ordu 
bandosu, başka bir deyişle mehteran takımı ve nöbet değişimi kastedilmektedir. Kaşgarlı, tuğ maddesinde 
şöyle yazmaktadır: غ ُ Tuğ: Hakanın yanında çalınan nakkare (kös) ve davul. « درُا غ ُ ن  xan tuğ urdu 
= han nöbet davulunu vurdu, orkestra çaldı» (3, 134). Tuğun vurulması muhafız alayının nöbet değişimini 

---