Microsoft Word td\335d I b\334T\334N. doc

Ramiz Asker – Leyla Asker 
34 
 
göstermekteydi:  « 
ُرُا  غ ُ  tuğ  uruldu =  nöbet  davulu  vuruldu,  muhafız  değiştirme  davulu  çalındı»  (1, 
241). Divan'ın başka bir yerinde ise şu cümle geçmektedir: «Her gün Balasağun’daki sarayın karşısında 
beyler  için  üç  yüz  altmış  nevbet  davulu  vuruluyordu»  (3,  359).  Kaşgarlı,  başka  bir  maddede,  tuğ'un 
bayrak  ve  sancak  anlamını  vermektedir: غ ُ T  u  ğ: bayrak,  sancak.  «  ن   ُ ُ  ز ُُ  tokuz  tuğluk  xan = 
dokuz tuğlu han veya hakan» (3, 135). 
Divanü  Lugat-it-Türk'te  müzik  icrası  üzerine  de  bilgiler  verilmiştir.  Bunlar  söylemek,  teganni 
etmek anlamına gelen öttürmek, yırlamak, köglemek fiilleriyle ifade edilmektedir:  د ُُا Öttürdi: öttürdü, 
çaldırdı, «    ُا ُ
ِِ  sıbızğu öttürdi = düdük öttürdü, çaldı». Çalınan her alet için böyle denilmektedir. 
(
رُ ُُا
–
ُُا 
  öttürür–öttürmek)  (1,259); 
ُ ُا  Ötrüldi:  Çalındı,  « 
ُ ُا  ُ ِ ِ   sıbızğu  ötrüldi  =  düdük 
öttürüldü,  çalındı».  Başka  örneklerde  de  bu  şekildedir:  (
ُا
  ُ
-
ُ ُا 
  ötrülür–ötrülmek)  (1,  281);  د ُُا 
Ötürdi: öttürdü. «  د ُُا ُ
ِِ  لُا ol sıbızğu ötürdi = o, düdük öttüdü, çaldı». (
 رُ ُُا
-
ُُا
 ötürür–ötürmek) 
(1, 227);  د
ُ  kögledi: «  د ُ  رَا er kögledi = adam çalıp okudu, teganni etti, ahenkli melodi yarattı»,  
( 
ر ُ
-
ُ  
  kögler–köglemek)  (3,  270);  د ِ  yırladı:  «  د ِ  رَا  er  yırladı  =  adam  melodi 
yarattı, şarkı söyledi», (  
ر ِ
-
ق
ِ 
 yırlar–yırlamak) (3, 275). 
Sonuç  olarak  şunları  söyleyebiliriz:  Eserden  anlaşıldığına  göre,  11.  yüzyılda  Türklerde  genel 
kültür yanında müzik  kültürü de gelişmiş durumdaydı; besteler yapılmış, çeşitli telli nefesli ve vurmalı 
sazlar eşliğinde sanat icra edilmiş, şarkı ve makamlar okunmuştur. Ayrıca sivil müzik sanatının yanı sıra 
askeri müzik de gelişmiş, ordu orkestrası ve bandolar oluşturulmuştur. Bu da o dönemde merkez Asya'nın 
en büyük askerigüçlerinden birini oluşturan Karahanlılar devletinin, genelde ise Türk ordu geleneğinin ve 
askeri dehasının tabii bir sonucu olarak algılanabilir. Tüm bu bilgiler için ilk Türkolog, büyük dilci ve 
düşünür Kaşgarlı Mahmud'a çok şey borçluyuz. Ruhu şad olsun.    
 
Kaynaklar 
 
Kaşğari Mahmud, Divanü Lüğat-it-Türk, Tercüme Eden ve Neşre Hazırlayan Ramiz Asker, C. I, Baku  Ozan 2006. 
 
Kaşğari Mahmud, Divanü Lüğat-it-Türk, Tercüme Eden ve Neşre Hazırlayan Ramiz Asker, C. II, Baku Ozan 2006. 
 
Kaşğari Mahmud, Divanü Lüğat-it-Türk, Tercüme Eden ve Neşre Hazırlayan Ramiz Asker, C. III, Baku Ozan 2006.  
 
ى
   لا د
 
ا ت  نا د 
ا 
 
 [Mahmud el-Kaşğari, Divanu Lüğat-it-Türk, Tercüme: Hüseyin 
Düzgün, Exter neşriyatı, Tebriz 2004. 
 
Kaşgarlı  Mahmud,  Divanü  Lugati't-Türk,  Çeviri,  Uyarlama,  Düzenleme,  Hazırlayanlar:  Seçkin  Erdi,  Serap  Tuğba 
Yurteser Kabalcı  stanbul 2005. 
 
 
ا ت  نا د
-
  آ  
ىر 
   ت ه    ا  د ر
 [Mehmut Keşkeri, Türkiy Tıllar Divani - Divanü lüğat-
it-türk], Tom I, Xelik Neşriyiti, Ürümçi 1981. 
 
Tu Tszüe Yuy Datsıdyan, 
ا ت  نا د
 [Divanü lüğat-it-türk],C. I, Milletler Neşriyiti, Pekin 2002. 
  

---

 
Türk Dünyası  ncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies,  
Cilt: VIII, Sayı 1, Sayfa: 35-39,  ZM R 2008. 
 
 
35 
 
DOĞU TÜRK STAN TAR H N N TÜRK KÜLTÜR TAR H  AÇISINDAN ÖNEM  
 
The Importance of Eastern Turkestan History Within Turkish Cultural History 
 
Abdullah BAKIR 
Özet 
Bugün  Çin  idaresi  altında  bütün  haklarından  yoksun  olarak  esaret  altında  yaşamak 
zorunda  bırakılmış  olan,  Doğu  Türkistan’da  tarih  boyunca  yapılan  ilmi  çalışmaların  büyük 
önemi bulunmaktadır. 
Birçok  Avrupa  ülkesinin  yüzölçümünden  daha  büyük  bir  alana  sahip  olan  Doğu 
Türkistan;  Hunlardan  itibaren  tarih  boyunca  pek  çok  Türk  devletinin  kurulduğu  ana 
yurdumuzdur.  Bu  coğrafyanın  tarihini  sosyal  ve  kültürel  yapısını  bilmek  Türk  dünyasının 
geleceği  için  önemlidir.  Bunun  içinde  Kaşgarlı  Mahmud’dan  Yusuf  Has  Hacib’e,  Mehmet 
Emin Buğra’dan,  sa Yusuf Alptekin’e kadar Doğu Türkistan’da yetişmiş münevverlerin ilmi 
çalışmalarının çok iyi anlaşılması gerekmektedir. 
Anahtar Kelimeler: Doğu Türkistan, Uygurlar, Türk Dünyası, Türk Tarihi 
 
Abstract 
Today  under  the  China’s  administration,  with  the  lock  of  their  rights  and  has  to  live 
with the captivity, in East Turkestan there is a great importance of the scholarly works during 
the history. 
East Turkestan has wider area than most of the European countries and this is our main 
country  which  is  constructed  many  Turk  governments  by  Hun  during  the  history.  It  is 
important to know the history of the geography; social and cultural composition for the future 
of Turks. Therefore it is important to understand the  works of Kasgarlı  Mahmud,  Yusuf Has 
Hacib,  Mehmet  Emin  Buğra,  sa  Yusuf  Alptekin  and  also  other  intellectual  people  who  are 
grown in East Turkestan. 
Key Words: East Turkestan, Uighurs, Turkic World, Turkish History. 
 
Türklüğün ana yurdu, Doğu Türkistan’ın ilmî ve kültürel geçmişi; Türk dünyası ve Türklük için 
büyük  önem  taşımaktadır.  Bu  sahada  yapılacak  bilimsel  çalışmalar;  Doğu  Türkistan  araştırmalarına, 
esaret  altındaki  Uygur  Türklerinin  haklı  davasının  dünya  kamuoyuna  duyurulmasına  önemli  katkılar 
sağlayacaktır. 
Dünya  Türklüğünün  beşiği  olan  ve  Türk  tarihinin  kültür  ve  medeniyetinin  yeşerdiği  Doğu 
Türkistan  Türk  dünyasının  10.476.076  kilometre  kareden  meydana  gelen  topraklarının  1.828.418 
kilometre karesini teşkil etmektedir.
1
 Binlerce yıldır Türk yurdu olan, ilelebet de öyle kalacak olan ana 
yurdumuz  Doğu  Türkistan’ın  bu  yüzölçümü;  Almanya,  ngiltere,  Fransa,  talya  ve  Polonya’nın 
yüzölçümlerinin  toplamından  daha  büyüktür
2
.  Yeraltı  ve  yerüstü  tabii  kaynakları  bakımından  oldukça 
zengin olan bu coğrafya, tarih boyunca başta Çinliler olmak üzere birçok milletin iştahını kabartmıştır. 
Büyük  Hun  devleti  ardından  tarihte  Türk  adıyla  kurulan  ilk  Türk  devleti  olan,  devlet  ve  millet 
şuurunun  en  üst  noktaya  ulaştığı  Göktürklerden  itibaren  pek  çok  Türk  devleti  Doğu  Türkistan’da 
kurulmuştur.  Bütün  bu  devletlerde  yüksek  Türk  kültür  ve  medeniyetinin  pek  çok  şaheserleri  meydana 
                                                 
1
  Baymirza  Hayit,  Eski  Sovyetler  Birliğinde  Türklüğün  ve  slamın  Bazı  Meseleleri,  Türk  Dünyası  Araştırmaları  Vakfı, 
stanbul 2000, s.284. 
2
 Muzaffer Özdağ, Türk Dünyası ve Doğu Türkistan Politiği,  stanbul 2000, s. 22. 

---