Microsoft Word td\335d I b\334T\334N. doc

Burhan Baran 
42 
 
 
Kelime, kız kardeşin çocuğu, yeğen anlamlarındaki çıkana varyantıyla Bursa- negöl’den (DerS: 
1165) derlenmiştir. 
 
eçi 
 
“inili  eçili  kikşürtükin  üçün...”  (KTD  6):  Erkek  kardeşlerle  ağabeyleri  birbirlerine  düşürdüğü 
için...  
 
Hem  Eski  Türkçedeki  şekil  ve  anlamıyla  hem  de  ede  (I-1.)  varyantıyla  yirmiden  fazla  yöreden 
(DerS: 1663) derlenmiştir.    
 
ekinti 
  
“ekinti kün kop ölürtüm.” (BKG 1):  kinci gün tamamıyla öldürdüm.  
 
Türkiye  Türkçesinde  ikinci  (TS:  948)  şekliyle  kullanılan  kelime,  ekindi  varyantıyla  Konya-
Kadınhanı’ndan  (DerS:  1694)  derlenmiştir.  Bu  varyantta    kelime  başı  e  sesinin  korunduğunu;  ses 
değişmesi olarak sadece +nti  ekindeki t ünsüzünün yumuşadığını görüyoruz.  
 
ıra  
 
“ıra  bodunug ança yagutur ermiş.” (KTG 5): Uzak halkı böylece yaklaştırır imiş. 
 
Türkiye Türkçesinde ırak, ıraklaşmak, ıraklık (TS: 913) ve benzeri şekilleriyle kullanılan kelime 
ırak
 şekli ve  varyantlarıyla yirmiden fazla yöreden derlenmiştir:  ırak, ıraħ, irağ iraħ, irak: uzak (DerS: 
2480-2481);  ıraklık:  uzaklık;  ıraksanmak,  ıraksamak,  ıraksımak,  ıraksınmak:  uzak  sanmak;  ıramak, 
ıraklaşmak, ıralmak, ıraşmak
: uzaklaşmak (DerS: 2481). 
 
Ayrıca    Diyarbakır  (Erten  1994:  159),  Erzurum  (Olcay  1995:  122),  Çüngüş  ve  Çermik  yöresi 
ağızlarında (Özçelik-Boz 2001: 243)  >ħ değişmesiyle ıraħ; Urfa merkez ağzında  >  değişmesiyle ıra  
şeklinde (Özçelik 1997: 261) kelimenin varlığı tespit edilmiştir.  
 
kemi  
 
“al unı kemi birlä singürür.” ( KPÖ XVII.3.): Tümünü gemiyle birlikte yutar.      
 
Türkiye Türkçesinde k>g değişmesi sonucu gemi (TS: 745) şeklinde kullanılan kelime,  kelime 
sonu  i>e değişmesiyle keme (IV) şeklinde Tokat-Reşadiye ağzında (DerS: 2738) yaşamaktadır.   
 
oy 
 
“ oy  la zın  ulatı  tınlı -ları   ölürür…”  ( KPÖ  III.1.):  Koyun,  domuz  ve  diğer  yaratıkları 
öldürdüklerini…  
 
Kelime, aynı anlam ve şekliyle Tokat ve Konya’dan derlenmiştir: koy (II): koyun (DerS: 2941). 
 
 
kör-  
 
“ono  bodun emgek körti.” (BKD 16): On-Ok halkı eziyet gördü. 
 
“balı  taştın tarı çı-lara  körür erti.” ( KPÖ I.3.): Şehir dışında çiftçileri görüyordu.  
 
Birinci örneğimizde deyimin bir parçası olarak, ikinci örneğimizde ise temel anlamıyla geçen kör- 
fiili  Türkiye  Türkçesinde  k>g  değişmesiyle  gör-  (TS:  781)  şeklinde  kullanılmaktadır.  Bu  fiil,  Eski 
Türkçedeki şekliyle Konya-Kadınhanı’ndan (DerS: 2967) derlenmiştir.  
 
kötür- 
 
“...teñri töpüsinte tutup yügerü kötürti erinç.” (BKD 10): ... şüphesiz göğün tepesinde tutup yukarı 
kaldırdı
. 
 
Eski Türkçede kaldırmak, yükseltmek anlamlarında kullanılmış olan kötür- fiili, fiilden isim yapan 
ekleri almış varyantları ve kaldıraç anlamıyla ağızlarda yaşamaktadır. kötürge (I) Afyon, Burdur, Denizli, 

---

Eski Türkçeden Anadolu Ağızlarına Ulaşan Bazı kelimeler 
43 
 
Aydın,  Manisa,  Çanakkale,  Sivas,  Antalya,  Muğla,  Kırklareli;    kötürgü    Eskişehir,  Edirne;  kötürğe 
varyantı  Ankara-Başhöyük ağızlarında (DerS: 2982) yaşamaktadır.  
 
Bu  kelimenin  kötürge  varyantı    ise  Uşak  ili  ağızlarında  (Gülsevin  2002:  383)  değirmende  taşı 
indirip bindirmeye yarayan değnek
 anlamıyla varlığını sürdürmektedir. 
 
köz  
 
“körür  közüm  körmez  teg  bilir  biligim  bilmez  teg  boltı.”  (KTK  10):  Görür  gözüm  görmez  gibi 
eren aklım ermez gibi oldu. 
 
“ekki közi körmäz erti.” ( KPÖ XXIV.5.):  ki gözü görmez idi.  
 
Türkiye Türkçesinde k>g değişmesiyle göz (TS: 786) şeklinde kullanılan kelime, Ankara-Mühye 
ağzında    bu  ses  değişmesini  geçirmeden  birleşik  isim  şeklinde  yaşamaktadır:  köz  kesimi:  göz  kararı 
(DerS: 2985). 
 
kün 
 
“yadag  süsin  ekinti  kün  kop  ölürtüm.”  (BKG  1):  Piyade  ordularını  ikinci  gün  tamamıyla 
öldürdüm.   
 
 
“küniŋä  ol uçı-lar üzülmädi.” ( KPÖ VII.2.): Günden güne para isteyenlerin arkası kesilmedi.  
 
Eski  Türkçede  güneş,  gün  anlamlarında  kullanılmış  olan  kün  ismi  Türkiye  Türkçesinde  k>g 
değişmesiyle  gün  (TS:  809)  şeklinde  kullanılmaktadır.  Tokat-Reşadiye  ağzında  yapım  eki  almış 
varyantıyla  kündüz  şeklinde  (DerS:  3037),  Konya-Kadınhanı  ağzında  birleşik  isim  şeklinde  künorta 
varyantıyla  (DerS:  3039)  varlığını  sürdürmektedir.  Kelimenin  bu  varyantı,  günün  ortası  diye 
düşünebileceğimiz öğle vakti anlamıyla Derleme Sözlüğü’nde yer almaktadır.  
 
öd 
 
“ol ödke kul kulluk bolmış erti.” (KTD 21): O zamanda köleler köleli olmuş idi. 
 
Eski Türkçedeki anlam ve şekliyle Balıkesir’den derlenmiştir: öd (I): zaman (DerS: 3309).  
 
öl  
 
“ uru  yerig suvayu öl yerig tarıyu...” ( KPÖ I.4.): Kuru yeri sulayıp nemli toprağı ekerlerken... 
 
Eski  Türkçede  yaş,  nemli  anlamlarında  kullanılmış  olan  öl  kelimesi  Afyon,  Isparta,  Burdur, 
Denizli,  zmir,  Bilecik,  Eskişehir,  Sivas,  Kayseri,  Nevşehir,  Niğde,  Konya,  Antalya,  Muğla’dan 
derlenmiştir:  öl  (I):  toprağın  nemi,  tav  (DerS:  3328).  Burdur,  Denizli,  Sivas,  Nevşehir,  Niğde  ve 
Konya’dan ise yapım eki almış varyantıyla tespit edilmiştir:  öllü: yaş, nemli (toprak için) (DerS: 3332).     
 
ötün-  
 
“inçä tep ötünti.” ( KPÖ IV.7): Şöyle diyerek dileğini sundu.  
 
Eski Türkçede saygılı bir biçimde anlatmak, arz etmek, dilemek, bir dilek sunmak anlamlarında 
kullanılmış  olan  ötün-  fiili  aynı  şekliyle  Derleme  Sözlüğü’nde  yer  almaktadır:  ötünmek:  yalvarmak, 
dilemek ( dil Ural göçmenleri- stanbul) (DerS: 3359).  
 
sab, sav   
 
“bitig bilmez kişi ol sabıg alıp yagru barıp öküş kişi öltüg.” (KTG 7): Cahil kişiler, o söze kanıp 
yakın gidip çok kişi öldünüz.  
 
“ol ödün  aŋı   an bu ötüg sav eşidip näŋ kiginç berü umadı.” ( KPÖ XV.7.): O anda babası han, 
bu rica sözlerini işitince hiç cevap vermedi.  
 
Kültigin  Yazıtı’nda  sab  şeklinde  söz,  haber  anlamlarıyla  geçen  kelime,  yi  ve  Kötü  Düşünceli 
Prens  Öyküsü’nde  b>v  değişmesiyle  sav  şeklinde  kullanılmıştır.  Bu  şekliyle  söz,  lâf,  dedikodu 
anlamlarıyla  Bolu, Bitlis, Urfa, Hatay; karşılıklı konuşma, sohbet anlamlarıyla Van, Niğde; bilgi, haber 

---