Ðöáëöê ÿäÿáèééàò äÿðýèñè
169
semantika haqqında da demək olar. Saf semantik nəzəriyə, başqa sözlə, məntiqi semantika
adlandırılır. Məntiqi sintaksis və semantika qaydadan kənara çıxmanı, təsadüfi və tarixi məqamları
nəzərə almadan dili öyrənir. Elə buna görə də onlar bütün dillərdə “təmizlənmiş” xüsususi halları
tədqiq edir.Təsviri sintaksis və semantika isə bütün halları nəzərdən keçirir, qaydadan kənar və
tarixi məqamları da öyrənir. Süni dillərdə müəyən məhduduiyyyət və bununla bağı sintaktik və
semantik strukturların istifadəsində bir dəqiqlik vardır.
Sintaktik və semantik əlaqələrin növləri haqqında dildə söylənilən ifadələr metadilə aiddir.
Beləliklə, biz 4 cür əlaqənin hər tipi barədə müəyyən nəzəriyyələr yaratmış oluruq. İşarələr
üçün əlaqələr sinifləri müəyyən edirlər. Ayrı-ayrı sintaktik sistemlər ümumi sintaksis nəzəriyyəsinin
xüsusi hallarıdır: Belə demək olar: x– y dilinin sintaktik sistemidir. Bütün bu dörd əlaqələri öyrənən
nəzəriyyələrin məcmusu semiotika adlanır.
Sintaksis İ və İ
1
arasındakı əlaqəni öyrənir. Bu zaman sosial amillər və işarə ilə onu işlədən
arasındakı əlaqələr nəzərə alınmır, yəni sözlər və söz birləşmələri, fonemlər, morfemlər və s.
arasındakı qaydalar öyrənilir (funktorlar, arqumentlər, kvantifikatorlar və s.). Bu birləşmələrin
düzgünlüyü müəyyən edilir, bir forma başqasına keçir. Formanın məzmuna uyğunluğu a priori
nəzərdə tutulur.
İşarələrin düzümündə sintaktik (formal və ya təsviri) birmənalılıq mühüm rol oynayır. Ancaq
bəzən cümlə ikimənalı da ola bilər. Müq.et: /o qoca/ atlıya yaxınlaşdı// və ya /o/, qoca atlıya
yaxınlaşdı/. Burada fasilə və tonun hərəkəti başadüşməni asanlaşdırır və yersiz izafilikdən
(redundantlıqdan) qaçmağa imkan verir. N.Xomskinin təbirincə desək, alt qat üst qatdakı düzümdən
asılı olaraq müxtəlif cür açıla bilər.
Özü də bu ikimənalılıq cümlədəki sözlərin çoxmənalığından deyil, cümlənin sintaktik
strukturundakı ambiqivitlikdən irəli gəlir. Təbii dillərdə belə şeylər tez-tez olur. Amerikan alimi
H.Karri (Carry) çoxmənalı işarə düzümünü «politektonik» adlandırır. Sintaktik nəzəriyyə müəyyən
etməlidir: düzüm politonikdir, ya yox. Məlumdur ki, formal sintaksisdə belə şey ola bilməz. Belədə
maşın çıxılmaz vəziyyətdə qalar, ya da səhv həlli ortalığa qoyar. Deməli, süni dildə aydın
çatışmazlıq təbii dil üçün üstünlük ola bilər. İkimənalı cümlələrin olması artıq redundantlıqdan
qaçmaq üçün əsas yaradır. Məs., /Professorun dəvəti hamının ürəyindən oldu// cümləsi iki cür başa
düşülə bilər. /Professoru dəvət edirlər/ və /Professor özü kimisə dəvət edir//. Real danışıqda
presuppozisiya və danışıq məqamı belə çoxmənalılığı aradan qaldırmağa xidmət edir. Bu zaman
semantik və praqmatik faktorlar həlledici rol oynayır. Burada transformasiya mühümdür. Məs., /o
siqaret çəkir//→/siqareti o çəkir//→/siqaret onun tərəfindən çəkilir//→/o çəkir//→/siqaret çəkilir//,
ancaq */siqaret onu çəkir// və */o çəkilir// mümkün deyildir. Qısaldılmış elliptik cümlələrdə
redundantlıq yoxdur, ancaq anlaşılmazlıq hər zaman meydana çıxa bilər.
Sintaksis dildə mümkün olan və ya hələ də işlənməmiş, ancaq qrammatik cəhətdən düzgün
cümlələrin siyahısını sintaktik əməliyyatlar vasitəsilə müəyyənləşdirməyə imkan verir. İkinci
məsələ isə cümlənin konkret dilə məxsus olduğunu müəyyən etməyə xidmət edir. Cümlə düzdürsə,
deməli, sayıla bilər, ancaq bütün sadalanan cümlələr heç də həmişə düzgün olmurlar.
Bəzən cümlə düzgün qurula bilər, ancaq dil sisteminə uyğun gəlməz, mənası olmaz. Məs.,
L.V.Şerbanın «Qlokaya kuzdra şteko budlanula bokra i kudryaçit bokryonka» misalı bunun bariz
nümunəsidir
19
.
Qeyd edək ki, neopozitivizmin görkəmli nümayəndəsi olan Vyana məktəbi sintaktik
tədqiqatlara xüsusi önəm verirdi. Bu zaman düzlük anlayışı sübut olunmaq və düzəldilmək
kriteriyaları ilə məhdudlaşırdı, başqa sözlə hər hansı cümlə cümlə strukturuna malik olmasının
sübutu və düzəlmə qaydalarının dildəki kimi olması əsas götürülürdü. Lakin qondarma cümlələrin
də dildə mümkünlüyü vyanalıları semantik tədqiqatlara üz tutmağa vadar etdi. İşarənin şüurda
inikasla, məfhum və söyləmlə əlaqəsi semantikanın, obyektlə, onun əlamət və nədənilə əlaqəsi isə
siqmatikanın sahəsidir. Onların tədqiqində insan və cəmiyyət nəzərə alınmır. Bəziləri bu iki aspekti
birləşdirirlər. Bəzən bunu məzmun və məna (stoiklər və sxolastiklər), bəzən də məna və ifadə
(Karnap) kimi fərqləndirirlər. Sözün – adın məzmunu məfhumdur, onun mənası isə obyektdir.
Cümlənin məzmunu ifadədir, onun mənası isə gerçəkliyin dəyəridir.
¹2(3) èéóí 2012
170
Karnap işarə və cümlələrin intension və ekstension aspektlərini fərqləndirir. Belədə nəqli
cümlənin inikası varlıq, ekstensiya isə həqiqətin dəyəridir. Amerika alimi V.Quin semantikanı məna
və referensiya nəzəriyyəsi olmaqla iki yerə bölür.
Əlbət ki, işarə ilə onun referenti və ya denotatı arasında münasibətlər çox mürəkkəbdir.
Ancaq işarələyən işarələnənin yerində gəlirsə, bəs onda onun semantikası nədir? Bu, xüsusilə,
cümlələrdə və frazeoloji birləşmələrdə özünü daha aydın büruzə verir. İşarənin obyektə münasibəti
mental və psixi xarakter daşıyır.
İşarə inikas
nüsxə obyekt
Dildə mənanın obyekti əks etdirməsi konkret kriteriyalarla verilir. Obyektin kənd, şəhər,
qəsəbə və ya hansı rəngdə olmasını biz asanlıqla cümlədən aydınlaşdırırıq. Məsələni daha dəqiq həll
etmək üçün elmi terminlər işlədilir. Bunu riyaziyyat daha dəqiq ifadə edir. Əksolunmanın obyekti
onun şüurdakı inikasından fərqləndirilməlidir.
Deməli, semantika işarə ilə şüurda inikas arasındakı əlaqələri öyrənir. O, işarədən istifadə
edəndən və onun ifadə etdiyi obyektdən və varlıqdan abstraktlaşıb ayrır.
Siqmatika işarənin obyektlə əlaqəsini öyrənir. Bu da məna vasitəsilə aşkar edilir. Odur ki,
siqmatika sintaksisin və semantikanın olmasını tələb edir. O da istifadəçidən abstraktlaşır.
Metadildə bəzən semantika ilə siqmatika fərqləndirilmir, hər ikisi, xüsusilə də süni dillərin
təhlilində, semantikanın tərkib hissələri kimi götürülür.
İşarənin mənası olan şəkillər və inikas olunanların xarakterindən belə aydın olur ki, onlar
bilavasitə tədqiq oluna bilməzlər, onlara yol, işarələrdən və adı çəkilən obyektlərdən keçir. Bu
zaman polisemiya, omonimiya və ya sinonimiya yaranır. Məs.,ing. d. /hand/-(əl) /he has a book in
his hand/ (o kitabı əlində saxlayır), /I know his hand//, (Mən onun xəttini tanıyıram), /a factory
hand/ (işçi, icraçı). Omonimiya misal: /spring/ (yaz), /spring/ (yay), /spring/ (mənbə, mədən) və s.
Sinonimiyaya isə aşağıdakı misald ola bilər: /nəm/-/yaş/-/höyüş/ və s. İşarə o zaman polisemdir ki,
ona iki və ya daha çox məna şamil edilir. Təbii dillərdə bu adi haldır. O, tarixi prosesdə meydana
gəlir. Yeni hadisə və ya məfhum yarananda, əvvəl mövcud olan sözü işlədirlər. Bu zaman məna ya
genişlənir, ya da bölünür. Məs., /peyk/ (yerin peyki), (süni peyk) və s..
İkinci məsələ sinonimlə bağlıdır. Alm.d. /Schimmel/ (ağ at) və /weißes Pferd/ sinonimdirlər.
Azərbaycanca /su/ və /H
2
O/ da sinonimlərdir. Ancaq onların işlənmə məqamları müxtəlifdir.
Bəzən elə olur ki, eyni obyektləri bildirən sözlər (məs. alm. d. /Morgenstern/ və /Abendstern/ (hər
ikisi dan ulduzu deməkdir) və ya /hindi/ və /qədim amerikalı sakin/ və s. sinonim deyillər. Biz deyə
bilərik ki, H
2
O valentliyə görə düzələn birləşmədir, ancaq burada /su/ sözünü işlətmək olmaz.
Deməli, iki intensional dəyər eyni olsa da, ekstensional baxımdan onlar eyni deyillər və əksinə.
Semantika işarələr arasındakı əlaqələri öyrəndiyindən sinonimlik onun bir hissəsi kimi
götürulə bilər. Burada sintaktik əlaqəyə girən elementlərin də məna strukturunun öyrənilməsi
vacibdir. Eyni zamanda, bir cümlənin o biri cümləyə mənaca bağlılığı da mühüm rol oynayır.
Dil işarələri ifadə etdikləri məna ilə ən azı dolayısı ilə obyektiv gerçəkliklə bağlı olur. Səs
təqlidində isə birbaşa bağlılıq göz qabağındadır. Deyirlər ki, gerçəkliklə işarə arasında bir
izomorfluq var, yəni sözlərlə şeylərin bağlılığı ən azı strukturlarda üzə çıxır. Yəni işarələrin struktur
birləşmələri gerçəkliyin abstrakt əlaqələrini əks etdirirlər.
Cümlə səhv ya da düz olur. Cümlə o zaman düzdür ki, ifadə olunan həqiqətən də realdır. Real
olmayan isə səhvdir. Məs. /Bakı Azərbaycanın paytaxtıdır// düzdür. /Sumqayıt da Azərbaycanın
paytaxtıdır// isə səhvdir.
Birinci faktiki gerçəklikdir. Ancaq məntiqi həqiqət də var ki, bu cümlənin strukturundan hasil
olur. Məs., əgər a b-yə bərabərdirsə və b də t-yə bərabərdirsə, deməli, a da t-yə bərabərdir. Buradakı
gerçəklik qanunauyğunluğu dildə öz əksini tapı.
1.İşarə ilə insan arasındakı münasibətləri öyrənən elm praqmatika adlanır.
Dostları ilə paylaş: |