Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rəsul əleyhissəlam zəmanı
- Zaman anlayışının III növ təyini
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 322
Heç şübhəsiz ki, zaman anlayışını ifadə edən II növ təyini söz birləşmələri leksik-semantik baxımdan qruplaşdırılarkən bir- ləşmə daxilində sintaktik zamanı reallaşdıran sözlərin rolu, daha doğrusu, semantik yükü nəzərə alınmalıdır. Məsələn, “dün uyxu- su” (gecə yuxusu) birləşməsində sintaktik zaman mənası daha çox birinci tərəfdəki “dün” sözünə görə reallaşırsa, “sağış güni” birləş- məsində ikinci tərəfdəki “gün” sözünə görə yaranır. Yaxud “ekin- dü vəqti” (günorta üstü) birləşməsində hər iki tərəf sintaktik zama- nı reallaşdıran vasitələr kimi çıxış edir. Bu mənada “Kitab”ın di- lində zaman anlayışını ifadə edən II növ təyini söz birləşmələrini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: – hər iki tərəfi zaman məzmunlu sözlərdən ibarət olanlar:
munı maηa çevirəsiz, yiyəm” (D-226); ayna güni (cümə günü). Qeyd etdiyimiz kimi, bu birləşmə “Kitab”ın dilində müstəqil şəkildə yox, feli bağlama tərkibinin bi- rinci tərəfi kimi işlənib: ayna güni oqıyanda (Ayna güni oqıyanda qütbə görkli). − birinci tərəfi zaman məzmunlu isimlərlə ifadə olunanlar:
ordısına gəldi” (D-38); dün uyxusı (gecə yuxusu). “Dün uyxusından kafər otağa qo- yuldı” (D-90). Bu cümlədəki “dün uyxusı” birləşməsi “gecə yu- xusu vaxtı” mənasındadır. − ikinci tərəfi zaman məzmunlu sözlərlə ifadə olunanlar: Rəsul əleyhissəlam zəmanı (Məhəmməd peyğəmbərin za- manı). “Rəsul əleyhissəlam zəmanına yaqın Bayat boyından, Qor- qut ata diyərlər, bir ər qopdı” (D-2). Bu birləşmə formasına görə II növ təyini söz birləşməsi modelində olsa da, semantikasına görə III növ təyini söz birləşməsi funksiyasındadır.“Rəsul əleyhissəlam zəmanı” birləşməsi ayrılıqda deyil, “zaman etibarilə uzaq olma- yan” (yuxarıda verilmiş cümlədəki “yaqın” sözü nəzərdə tutulur) anlamlı “yaqın” (yaxın) sözü ilə birlikdə zaman zərfliyi vəzifəsin- dədir;
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 323
evlənsə, ox atardı” (D-89); “Oğuz zəmanında Qanlı qoca, derlərdi, bir gürbiz ər vardı” (D-170). Bu birləşmə “Kitab”ın dilində intren- sivliyi ilə fərqlənir;
Qeyd etdiyimiz kimi, “sağış güni” II növ təyini söz birləşməsi modelində olan frazeoloji vahiddir. Bu birləşmənin birinci tərə- fində işlənən “sağış” sözünü tarixi-linqvistik müstəvidə araşdırmış E.Əkbərova yazır: “Qədim türk yazılı abidələrində “hesab, miq- dar” mənalarında qeydə alınmış “sağış” sözü XVII əsrə qədər Azərbaycan yazılı ədəbi dil nümunələrində işlənmiş, bundan sonra isə ərəb mənşəli qiyamət, məhşər sözləri ilə əvəzlənmişdir. Lakin bu leksem təkcə Azərbaycan dilində deyil, oğuz qrupunun digər dillərində də öz işlənmə normativliyini itirmişdir. Sağış ismi aşa- ğıdakı yolla formalaşmışdır:sa–“saymaq,hesablamaq” >say>sağış. Buradakı ğ-y uyğunluğu türk dillərində məlum fonetik faktdır: bögür (türk) – böyür (Azərb.), tay (qazax) – dağ (Azərb.) və s.” 1 . Müxtəlif mənbələrə istinadən söylənmiş bu fikirləri elmi və inandırıcı hesab etmək olar; savaş güni (döyüş günü). “Alp yigitlər savaş güni qırımın- dan qayurırdı? – dedilər” (D-184). Bu tip nümunələr onu deməyə əsas verir ki, “Kitab”dakı qəhrəmanlıq semantikası həm də sin- taktik zaman kontekstində obrazlı şəkildə canlandırılıb. Təqdim etdiyimiz birləşmələr sistemində indiki zaman mə- nasını ifadə edən birləşmələrə təsadüf olunmur. Digər birləşmələr- dəki zaman semantikası isə rəngarəngliyi ilə diqqəti cəlb edir: bir qismi ümumi zaman mənasını ifadə edir (ayna güni, sağış güni); bir qismi gələcək zaman məqamını ifadə edən birləşmə kimi çıxış edir (“ekindü vəqti”. Bu birləşmənin daxil olduğu cümlədəki “yi- yəm” (yeyəm) xəbərinə görə); əksəriyyəti isə keçmiş zaman sfera- sı ilə zəncirvari olaraq bağlanan birləşmələr kimi görünür (dün
1 E.Ələkbərova. “Kitabi-Dədə Qorqud” Oğuz dilləri kontekstində. NDA, Bakı, 2006, səh.14-15. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 324
burcığı, dün uyxusı, Oğuz zəmanı...). Sonuncunun üstün mövqedə çıxış etməsi, heç şübhəsiz ki, “Dastan” poetikası ilə bağlıdır. Bu bölmənin yekunu olaraq onu da vurğulayaq ki, zaman an- layışının II növ təyini söz birləşmələri ilə ifadəsi müasir dilimiz üçün də səciyyəvidir. Müasir dilimizdəki səhər çağı, cümə axşamı, günorta üstü, gecə yarısı, yaz vaxtı və s. kimi çoxsaylı birləşmələ- rin birbaşa “Kitab”ın dili ilə səsləşməsi də dediklərimizi arqu- mentləşdirir.
söz birləşmələri ilə ifadəsi
“Kitab”ın dilində idarə-uzlaşma əlaqəsi ilə qurulan III növ təyini söz birləşmələrinin müxtəlif tiplərinə rast gəlinir. Bu sistem- də tərəfləri isim, sifət, say və s. kimi nitq hissələri ilə ifadə olun- muş Bayındır xanıη yigitləri, Banıçiçəgiη dadısı, namərdləriη yi- girmisi, səniη oğlıη kimi çoxsaylı birləşmələr üstün mövqedə çıxış edir. Amma tərəfləri və tərəflərindən biri zaman məzmunlu söz- lərdən ibarət III növ təyini söz birləşmələrinə çox az təsadüf olu- nur. Həmin tip vahidlərin ümumi mənzərəsi aşağıdakı kimidir: − bir sıra frazeoloji vahidlər III növ təyini söz birləşməsi modelindədir:
Yegnək oturub bəglər ilə söhbət edərkən Qaragünə oğlı Budağilə uz düşmədi” (D-204). − hər iki tərəfi cəmdə işlənmiş isimlərlə ifadə olunanlar (belə birləşmələrə “Kitab”ın dilində az təsadüf olunur): kafərlərin ağır günləriydi. “Məgər ol gün kafərləriη ağır günləriydi” (D-95). Bu birləşmənin bir sıra səciyyəvi cəhətləri müşahidə olunur: tərəfləri arasına daxil olan “ağır” təyini ikinci tərəfə aiddir; -di (idi) hissə- ciyini qəbul etdiyi üçün birbaşa keçmiş zaman mənasını ifadə edən birləşmə kimi çıxış edir; cümlənin mürəkkəb ismi xəbəri vəzifəsindədir;
Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|