Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 361
ədəbi dilində lüğəvi şəraitdə tələffüz “Kitab”dakı bir sıra yazılış şəkilləri müasir ədəbi dilimizdə- ki tələffüz formaları ilə səsləşir ki, bu da, əsasən, aşağıdakıları əhatə edir: − müasir ədəbi dilimizdə “d” səsi çoxhecalı sözlərin sonunda karlaşaraq (“t” çalarlığında) tələffüz edilir. Bu, “Kitab”dakı bir sıra sözlərin yazılışında özünü göstərir: dört. “Dili-damağı qurıyıb dört yanına baqdıηmı?”; “Oğuzda dört yigit niqabla gəzərdi...”. Əlavə edək ki, bu söz “Kitab”da həm də “dörd” şəklində yazıya alınıb: “Qarılar dörd dürlidü...”. Bu isə müasir ədəbi dilimizdəki yazılış şəklinə uyğundur; polat. “Qara polat uz qılıclar çalındı, yılmağı düşdi”. Bu sö- zün “Kitab”da “polad” şəklində yazılışına da rast gəlinir: “Aruz qara polad uz qılıcın tartub Beyrəgiη sağ oyluğın çaldı, qara qana bulaşdı”; qanat. “Gördi kim, pəri qızları qanat qanada bağlamışlar, uçarlar”, Bu sözün “Kitab”da “qanad şəklində yazılışı da müşa- hidə olunur: “Qanadlarıη ucları qırılmasun!”;
− müasir Azərbaycan ədəbi dilində söz ortasında qoşa işlə- nən “t”-dən ikincisi cingiltiləşərək (“d” çalarlığında) deyilir: əlbəttə-əlbətdə, hətta-hətda... Bu sözlərdən birincisi “Kitab”da məhz “əlbətdə” şəklində yazılıb: “Əlbətdə və əlbətdə Qazan bəg maηa yetişsün, -dedi”; “Əlbətdə, tayım Uruz maηa gəlsüη - dedi”; − müasir Azərbaycan ədəbi dilində ”z” samiti çoxhecalı sözlərin sonunda karlaşaraq (“s” çalarlığında) tələffüz edilir. “Kitab”dakı bir sıra sözlər də məhz həmin formada yazılıb:
də qeyd etmək lazım gəlir ki, “atlaz” sözü ərəb mənşəli “ətləs” “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 362
(üzü hamar, parlaq ipək parça növü) sözünün fonetik dəyişikliyə uğramış formasıdır; almas. “Buynızı almas cida kibi Qanturalının üzərinə sür- di”...
“Kitab”dakı yazılış şəkilləri və müasir Azərbaycan ədəbi dilində morfoloji şəraitdə tələffüz Burada bir neçə məqama ayrılıqda nəzər salaq: − müasir Azərbaycan ədəbi dilində ”q” səsi çoxhecalı türk mənşəli sözlərin sonunda karlaşaraq (“x” çalarlığında) deyilir. Bu cəhət “Kitab”ın dilində morfoloji şəraitdə tələffüz formasına uy- ğun yazılmış “otaxlarıη” sözündə özünü göstərir: “Qara yeriη üzə- rinə otaxların tikdirmişdi”. Bu sözü H.Araslı “otaqları”, M.Ergin və S.Əlizadə isə “otaxlarıη” şəklində oxuyub. Drezden nüsxəsin- dəki yazılış şəkli M.Ergin və S.Əlizadənin haqlı olduğunu göstə- rir. Belə ki, həmin sözün kök morfeminin sonunda məhz “ خ” (xa) hərfi yazılıb (D-122 10);
Başqa fakta diqqət yetirək: müasir ədəbi dilimizdə yazılışı “yırtıq”, deyilişi isə “yıxtıx” olan söz “Kitab”da “yırtıxlu” şəklindədir ki, bu da bütün parametrlərinə görə ədəbi tələffüzün transkripsiyası kimi çıxış edir: “Yedi biη qaftanınıη ardı yırtıxlu, yarımından qara saçlu...” (D-38). Deməli, “Kitab”dakı “yırtıx” (lu) yazılış şəkli ilə müasir ədəbi tələffüzü- müzdəki “yırtıx” forması eyni xətdə birləşir. − Ə.Dəmirçizadə xüsusi olaraq vurğulayır ki, “II şəxsin təki və cəmini bildirən nisbət şəkilçilərindəki “n” samiti sağır “η” ça- larlığında tələffüz olunmalıdır: sənin atan-ataη, atanız-ataηız, əliniz-əliηiz...” 1 (əslində, bu cür də yazılmalıdır. Daha doğrusu, “η” samitinin 1940-cı ilə qədərki yazılış şəkli bərpa olunmalıdır). Bu fikirlər A.Axundov tərəfindən də müdafiə olunur: “...Ədəbi tə- ləffüzdə hətta “sənin üzəyinin” ifadəsi dilarxası “η” samiti olma-
1 Ə.Dəmirçizadə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1972, səh.240. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 363
dan tələffüz edildikdə ciddi məna dolaşıqlığına, tələffüz nöqsanına səbəb olur və faktik olaraq, “η” samiti olmadan işlənmir...” 1 . Qeyd edək ki, “Kitab”da II şəxsin təki və cəmini ifadə edən mənsubiy- yət şəkilçisi məhz velyar “η” ilə işlənib: babaη. “Ağ saqallu babaη adı nədir?”; oğluηız. “Ala gözlü oğluηızı görüncə”... Burada “Ki- tab”ın dili üçün səciyyəvi olan velyar “η”-nın digər işlənmə mə- qamlarını da təqdim etmək lazım gəlir: söz ortasında velyar “η”: bəηzər. “Güz almasına bəηzər al yaηaqlım!”; söz sonunda velyar “η”: taη. “Salqum-salqum taη yelləri əsdigində”; yiyəlik hal şəkil- çisi daxilində velyar “η”: səniη. “Güni gəldi, ağ meydanda səgir- dərin səniη içün!”; yönlük hal şəkilçisindən əvvəl velyar “η”-nın işlənməsi: maηa. “Bilməzsəm, maηa zindan olsun!”; şəxs sonluq- ları daxilində velyar “η”: gətüriη. “Mərə Beyrəgin yayı vardır gə- türiη”; yegüηiz-içüηiz... “Siz yegüηüz-içüηiz söhbətiηüz tağırma- ηiz...” Velyar “η” ilə bağlı təqdim etdiyimiz bu detalların hər biri Azərbaycan dilinin qərb şivələrində eynilə mühafizə olunur; − “Kitab”da “-a 2 ” gələcək zaman forması və “-an 2 şəkilçisindən əvvəl inkar şəkilçisinin -mı, -mi formasında yazıl- ması müşahidə olunur: ulatmıyan, molatmıyan. “Hay, nə oturarsaη itüηi ulatmıyan, çətügiηi molatmıyan!”; yemiyən. “At yemiyən acı otlar [bitincə] bitməsə, yeg”; vermiyələr. “...bən ölib sən qalıcaq tacım-taxtım saηa vermiyələr...” (Zeynalov – Əlizadə nəşrindən götürdüyümüz bu nümunələrdəki inkar şəkilçisini O.Ş.Gökyay və M.Ergin -ma, -me formasında transkripsiya edib: ulatmayan, mav- latmayan, yemeyen, vermeyeler. Drezden nüsxəsindəki yazılış şə- killəri isə Zeynalov-Əlizadə nəşrindəki transkripsiyanın daha real olduğunu söyləməyə imkan verir). “Kitab”dakı yazılış şəkilləri müasir ədəbi dilimizdə eynilə tələffüz olunur: ulatmıyan, yemiyən, vermiyələr...; − müasir ədəbi dilimizdə -sınız 4 şəxs şəkilçisi -sız 4 şəklində tələffüz edilir: bilirsiniz-bilirsiz; deyirsiniz-deyirsiz.... “Kitab”da da məhz bu tələffüz formasına uyğun yazılış şəkilləri müşahidə
1 A.Axundov. Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi. Bakı, 1973, səh. 256. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|